– Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ұлықтау рәсімінде «Жемқорлық – мемлекеттің дамуын тежейтін кесел. Бұл қоғамдағы өзара сенімге, жалпы мемлекетіміздің қауіпсіздігіне қатер төндіретін құбылыс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүйелі жұмыс жүргіземіз» деп осы бағытқа баса мән беріп отыр. Дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан мемлекетімізде жемқорлыққа қарсы жұмыс қалай ұйымдастырылу керек деп ойлайсыз?
– Қазақстанның қазіргі сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаты Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы 2015-2025 жылдарға арналған стратегиясымен жүзеге асырылады. Бұл стратегия Қазақстанның 2050 жылға дейінгі дамуының жаһандық стратегиясын іске асырудың мақсаттары мен міндеттеріне және Елбасы бастамашы болған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарына сәйкес қабылданды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны одан әрі институционалдық нығайтуға басымдық беріп отыр. Президент бірінші қыркүйекке дейін жемқорлықтың деңгейін мейлінше төмендетуге бағытталған реформалар топтамасы дайындалатынын айтты.
Жемқорлықтың елдің ілгері дамуына кері ықпалын тигізетіні – бұрыннан белгілі жайт. Біздің елде қоғамның бұл дертімен күреске айтарлықтай мән беріліп келеді. Бұл бағытта жемқорлыққа алып келетін себептерді зерттеу маңызды. Осыдан шыққан қорытынды арқылы ғана алдын алу іс-шараларын әзірлеуге болады. Жалпы жемқорлыққа қарсы күрес барлық салада жүйелі жүргізілуі тиіс. Мысалы, шенеуніктің еңбекақысын көтеру – мәселенің шешімі емес. Мемлекеттік басқару жүйесін барынша ашық етіп, қызметкерлердің таңдау бостандығын шектеу керек. Екіншіден, қоғамда жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру – алдын алу шараларының негізгі бөлігі. Егер біреу заңсыз ұсыныс жасаса, ол адамдар пара беруден бұрын полицияға хабарлайды деп қауіптену қажет. Бізде сыбайлас жемқорлық жаппай қоғамдық санада қалыпты жағдай деп саналатындықтан, бұл проблема әлі де өткір болып тұр. Үшіншіден, лауазымына немесе тағы басқа дәрежелеріне қарамастан, барлық азаматтарға қатысты мүлтіксіз сақталатын қатаң, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді заңдарды күшейту керек.
Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі бұдан бұрын ұсынылған бағалауы бойынша сыбайлас жемқорлықтың салдарынан Қазақстан экономикасының жыл сайынғы ысырабы шамамен 3,8 млрд долларды құрады. Ал бұл – елдің жылдық бюджетінің шамамен 10%-ы. Агенттік квазимемлекеттік сектордағы сыбайлас жемқорлықтың жиілеп кеткен фактілерін атап өтті. Квазимемлекеттік секторда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының 55%-ы сатып алу шеңберінде жасалады.
– Президент азаматтық қоғамды дамыту үшін биліктің жауапкершілігін арттыру қажеттігін айтып, мемлекетті басқару жүйесіне ерекше мән берді. Осы салада жасалатын реформалар мемлекеттік қызметшілердің парадан бойын аулақ ұстауға қаншалықты ықпал етеді?
– Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту бағытындағы алғашқы қадамдардың бірі Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігін екі жеке ведомствоға: Мемлекеттік қызмет істері агенттігі және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі етіп қайта құру туралы шешімі болды. Мемлекет басшысының тікелей бақылауындағы және есеп беретін мемлекеттік орган Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігін құрғаны халық алдындағы уәдесі – сайлауалды бағдарламасының барлық тармақтарын орындауға кіріскенін білдіреді. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасағаны үшін мемлекеттік қызметшілердің дербес жауапкершілігін заңнамалық тұрғыдан бекіту маңызды әрі салмақты қадам болмақ. Бұл Заң сайлауалды бағдарламаны жүзеге асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарына сәйкес осы жылдың соңына дейін бекітілуі және қабылдануы тиіс.
Халықаралық тәжірибе мемлекеттік қызмет жүйесіндегі ашықтық пен әділдік сыбайлас жемқорлықты шектейтін тиімді құрал болуы мүмкін екенін көрсетеді. Мемлекеттік қызметшілер халықтың әлеуетін көтеруге бағытталған бағдарламаларды жүзеге асыруда, әлеуметтік және экономикалық процестерді шешуде маңызды рөл атқарады. Мәртебесі биік, жоғары моральдық-этикалық, тәртіптік нормаларына берік, бастысы ұлт мүддесіне, елге қызмет ететін ерекше элита қалыптастыру қажет. Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік қолдау жөніндегі іс-шаралар кешенін әзірлеу жоспарланып жатыр. Осы бағыттағы жұмыстың бірінші кезеңі биылғы қыркүйек айында аяқталады. Бұл – сыбайлас жемқорлықсыз қоғам орнатудың тағы бір қадамы.
– Ашықтықты, әділдікті қамтамасыз ету үшін елімізде цифрландыруға басымдық беріліп отыр. Осы ретте жемқорлыққа қарсы күресті күшейту үшін блокчейн технологиясын енгізудің болашағы қандай деп ойлайсыз?
– Қазақстан 2018 жылы сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде 180 елдің ішінде 124-орында тұр. 2017 жылмен салыстырғанда өз орнын үш сатыға жақсартты. Келтірілген деректен көрініп тұрғандай, баяу болса да жағдай біртіндеп жақсарып келеді. Оң өзгерістердің қарқын алуы үшін халық пен мемлекеттің өзара іс-қимылының жаңа форматтарын енгізудің маңызы арта түседі. Сондай бастаманың бірі ретінде электронды үкімет тұжырымдамасын іске асыруды атар едім. Бүгінде барлық рұқсат беру құжаттары электронды үкімет порталы арқылы беріледі. Балаларды балабақшаларға, мектептерге орналастыру, жоғары оқу орындарына құжат тапсыру, электронды кезек сияқты бірқатар қызмет осы жүйе арқылы оңтайландырылды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қазіргі заманауи технологияларды қолдану – маңызды құрал. Жүйеде ашықтық болмаған кезде, әртүрлі мәліметтер базасында айла-шарғы жасауға мүмкіндік туады. Блокчейн технологиясын жымысқы әрекеттерге жол бермейтін айтарлықтай қорғаныс деуге болады. Яғни, шенеуніктің, мемлекеттік қызметшінің ақпаратты өзінің ыңғайына қарай бұрмалауына, базадағы мәліметтерді өзгертуіне блокчейн тосқауыл қояды. Мысалы, құжаттардың күнін бұрынғы датамен белгілеу келмеске кетеді. Бұл – бір. Екіншіден, кез келген азамат үшін, мейлі ол бақылаушы орган болсын, мейлі ол қарапайым халық болсын – бәріне ақпаратқа қолжетімділік қамтамасыз етіледі. Сондықтан блокчейн – жемқорлықпен күрестің тиімді тәсілдерінің бірі.
– Жан-жақты ақпарат бергеніңізге рақмет.
Әңгімелескен Орынбек ӨТЕМҰРАТ,
«Egemen Qazaqstan»