Қазір театрлардың қаржылық, әсіресе шығармашылық мәселелерін бір орталықтан реттеп отыру қажеттігі туындап отыр. Сондықтан облыстардағы театрлардың барлығын да Мәдениет министрлігінің құзырына көшірген дұрыс. Облыс әкімдігінің осынау өнер ұжымдарына жасап отырған қаржылық, әлеуметтік қолғабыстарын да сол күйі қалдырған абзал. Сонда шалғайдағы театрлар екі жақтың да қарауында болып, ол жаққа барған режиссерлер, басқа мамандар да шетте елеусіз қаламыз деген үрейден ада болып, орталықтардағы театрлардан еш кем еместігінен өрелі өнер жасауға бейілі арта түскен болар еді. Республика театрларының барлығын жеке-жеке бөлшектемей, кәсіби тұрғыда өз мәселесін өзі шешетіндей етіп ортақ министрлікке біріктіру қажет. Ол үшін Мәдениет министрлігі жанынан бөлек департамент я болмаса «Қазақстан театрлары» деген сияқты агенттік құру кезек күттірмейтін мәселе.
Кадр мәселесі күйіп тұр
Жас мамандардың әлеуметтік тұрғыдан қамтамасыз етілуі жолдарын түбегейлі шешіп барып қана театрлардың толықтай мамандарға деген сұранысын өтеуге болады. Театр мен жоғары оқу орындарының арасын жалғайтын дипломды маманды қажетті театрларға, алыс жатқан облыстарға теңдей бөлу, қажетті әлеуметтік кепілдіктермен қамту жолын қайта қалпына келтіру керек. Театрларға қажет мамандарды даярлайтын республикадағы үш арнайы жоғары оқу орнының (Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы, Нұр-Сұлтан қаласындағы Қазақ ұлттық өнер университеті) мамандар даярлаудағы жұмысына жаңаша бағыт-бағдар берілуі қажет. Жыл сайын жоғары оқу орындары талапкерлер қабылдау барысында басым бағыт ретінде республика облыстарымен келісімшарт жасасып, ондағы театрлардың сұранысына қажетті мамандарды әзірлеуді басты назарда ұстауы керек. Әр сала бойынша санаулы мамандар бітіріп шығатын өнер оқу ордаларының кадрларын бірізділікпен мақсатты түрде арнайы дайындап, облыстарға, қажет еткен ұжымдарға жіберудің кеңестік кездегі тәжірибесін қалпына келтіру керек деп ойлаймыз. Жастарды Үкімет өз қаражатына оқытатындықтан, оларды жұмыспен және үй-жаймен қамтамасыз ету, сол арқылы орталықтан алшақ жатқан аймақтарды өнер саласындағы қажетті мамандармен қамтуды да назарынан тыс қалдырмау – бірден-бір дұрыс жол. Шығармашыл мамандарға деген сұранысты қанағаттандыру мақсатында негізгі салалар бойынша сараптама жасап, алыс-жақын шетелге режиссура, театр менеджменті, дирижерлер, суретшілер, театр ғылымы, т.б. мамандықтар бойынша оқыту, мамандардың кәсіби біліктілігін арттыру, шеберлік сыныптары мен семинарларға қатыстыруды тұрақты жүзеге асырып отыру керек. Өкінішке қарай, жас кадрларды әлеуметтік тұрғыдан қорғау мәселесі Мәдениет министрлігінде де, облыстық әкімдіктерде де қарастырылмаған.
Осы орайда Мәдениет және спорт министрлігі театрға қатысты мәселелерді Қазақстан Театр қайраткерлері одағымен кеңесе шешсе, ортақ іске орасан пайда келіп, билікке ортақ болуға ешкімнің де, әсіресе одақтың таласы болмас еді. Бұл одақ – мемлекеттік емес ұйым, яғни кәсіби одақ болғандықтан, өнерпаздарға – олардың жұмыс тәжірибесін жинақтауына, фестивальдер, семинарлар өткізуде, талантты жастардың біліктіліктерін жетілдіруге қабырғалы кеңес бере алатыны шүбәсіз.
Ащы да болса, ақиқатын айту керек, Қазақстан театрларындағы (облыстық, тіпті, кейде орталық) актер ойынының интеллектуалдық өресі төмен. Әлі күнге сөз жаттауды өнер санайтын әріптестеріміздің көп екені жерге қаратады. Сондықтан кейінге қалдыра бермей, осы мәселені шешу мақсатында Ресей Театр қайраткерлері одағының және т.б. ТМД елдеріндегідей заман талабына сай, өнер қайраткерлерінің шығармашылық өрелерін көтеру мақсатында жаздық (кезеңдік) тәжірибелік оқулар ұйымдастырып тұру қажеттігі күннен-күнге артып келеді. Оны Қазақстан Театр қайраткерлері одағының күшімен, Көкшетау төңірегіндегі көбіне нақты иесіз жатқан демалыс үйлерінің бірін одақтың басқаруына беріп, іске асыруға әбден болады. Сонда алыс-жақын шетелдерден мамандар шақырып өз актерлеріміз бен режиссерлеріміздің интеллектуалдық һәм шығармашылық өресін көтеру ісі оң жолға қойылар еді.
Театрлардың репертуарлық саясаты
Біздегі қалыптасқан жүйе – тұрақты жұмыс істейтін, міндетті түрде мемлекет тарапынан толықтай қаржыландырылатын репертуарлық театрлар жүйесі. Театрлардың бүгінгі ұстанар репертуарлық саясаты – Қазақстан тәуелсіздігін баянды ету, тарихымызды таразылау, еліміз экономикасы мен мәдениеті дамыған елу елдің қатарына ену үшін кезінде Елбасымыз ту етіп көтерген басым бағыттарын, әлеуметтік саладағы, саяси ортадағы, рухани өміріндегі ұстанымдарына, ұлттық құндылықтарына қызмет ету. Бұл жерде театрларымыздың құрамының көп ұлтты болуы, яғни алты тілде сөйлеуін қайталанбас құбылыс екенін есте ұстаған абзал. Алайда қаржысын алып, нанын жеп, суын ішкен, өзге тілді театрлардың репертуар таңдауға, қоғам өміріне белсене араласуға, қазақстандық патриотизмді насихаттауға келгенде енжарлық танытуы, әлі күнге дейін тарихи отаны көрші елдерге қарайлаушылық бар екенін жасырмаған ләзім. Олар кейде Республика өміріндегі театр, мәдени, саяси-әлеуметтік мәселелерге еш араласпай шет қалып жатады. Және осы театрлардың ұлттық тақырыпты игеруге, қазақ авторларымен бірлесе жұмыс жасауға ынтасы жоқтығы алаңдатады.
Музыкалық-драма театрларымен қоса, республикада балаларға арналған театрлар жоқтың қасы. Ғ.Мүсірепов атындағы академиялық балалар мен жасөспірімдер театры өздерінің негізгі тақырыбын мүлде менсінбей, М.Әуезов театрының репертуарын қайталап, өзіндік жарысқа түскендей. Көз қылып бірлі-жарым қысқы каникулда қоятын ертегілерді қоспағанда, репертуарында балалар тақырыбы мүлде жоқ. Республикада бар болғаны 9-ақ қуыршақ театры бар, олардың көбі орыс тілді. Барлық облыстарда қуыршақ театрларын ашу міндетті деп білеміз. Бұл ұрпақтың мәдени өресіне зор әсерін тигізері белгілі. Жасөспірімдерге, балаларға және ең кішкентай балдырғандарға арналған қуыршақ спектакльдердің репертуар тапшылығы бүгінгі театрларымыздың ең осал тұсы. Бұл бағытта жаңа туындыларды арнайы түрде бірізділікпен жүргізбесе, тәуелсіз елдің жас ұрпағы ұлттық құндылық пен тәрбие, дүниетаным мен эстетикалық көзқарастан жұрдай болып өзге мәдениет пен өзге халықтардың ұлттық кейіпкерлерімен ауыздануын жалғастыра бермек. Театрларда қалыптасқан осы келеңсіздікті арнайы мәселе ретінде көтеріп, оның салиқалы түрде шешілу жолдарын тез арада қарастыру қажет.
Театрды басқару жүйесін жаңаша оңтайлау
Кеңестік идеологияның үрдісімен келе жатқан басқару жүйесі, яғни көркемдік жетекші, бас режиссер деген лауазымдардың әлдеқашан уақыты өткен. Бұлар шығармашылық ұжымның шынайы өнер жасауына үлкен кедергі келтіреді. Әдетте, бұл лауазымдарға режиссерлер тағайындалады да театрдағы эстетикалық, репертуарлық, актерлік ойын мен жаңаша қалыптағы жас режиссураның дамуына үлкен кедергі келтіреді. Олар тек өз қалауы бойынша репертуар таңдайды, яғни театр бүтіндей сол көркемдік жетекші мен бас режиссердің амбициясы мен өре-қарымының құрбанына айналады да өздеріне ұнаған, жағынған актерлерге ғана рөлдер беріп, құрметті атақтарға солар ғана ұсынылып, ағзасы нәзік шығармашылық ұжымды әділетті басқаруға қолдары қысқалық ететіні ежелден аян мәселе. Сонымен қатар олар ұжымдағы кезекші режиссерге репертуар таңдау, өз еркімен рөл бөлу, болашақ қойылымның жаңаша қалып-деңгейі мен өзіндік өре-шешіммен жұмыс істеуіне барынша тұсау болып бағатыны да белгілі. Бастықтың өзі режиссер-қоюшы болғандықтан, қандай да бір режиссерлік жұмыстың өзінен асып кетпеуіне бар «күшін» салатыны түсінікті нәрсе. Тіпті «көз қылып» сырттан режиссер шақырса да өзінен өресі төмен суреткерді таңдайтыны шындық. Басты рөлдер де бастықтың төңірегіне жандайшаптанып жиналған онша жүйрік емес актерлерге тиеді де жалпы қойылымның көркемдік құнына едәуір нұқсан келтіріледі. Сондықтан нарықтық қатынастарға көшудің тиімді де жаңаша жолдарының бірі – осы мәселені, театрды басқару жүйесін түбегейлі қайта қарау.
Театрдың төрағасы мемлекеттік құзырлы мекемемен шартқа отырып, төңірегіне талантты, өз ойы, қалып-деңгейі жоғары, қоғамның эстетикалық талғамы мен интеллектуалдық өресіне сай келе алатын алымды, қарымды режиссерлерді жинақтап, оларға жағдай жасай алатын, ұжым өмірінің барлық саласына жауап беретін бірден-бір жалғыз тұлға болуы тиіс. Ал режиссер болса, тек қана жеке суреткер ретінде пайдаланылып, реті келсе оған жалпы басшылықтың тізгінін бермеген, тіпті сол «қызылкөз» биліктен құтқарған абзал. Ол тек өзі режиссерлік ететін қойылымының ғана «бастығы» болғаны жөн. Сонда ғана өрелі спектакль қоюмен ғана айналысатын режиссердің басқамен шаруасы болмайды, ол өз қойылымының сәтті шығуына ғана басы ауыратын болады. Сонымен бірге оларды әрине, әлеуметтік жағынан қорғау да керек, яғни тақырыбы өзіне жақын пьеса авторларымен ғана жұмыс жасауда, өресі биік жаңа спектакль қоюда шығармашылық еркіндігінен айырмай, өз қойылымының авторы ретінде бағаланып, айлығынан бөлек қаламақы төлеуді заңдастырған абзал. Ал жалпы басшылықты режиссерден басқа кез келген суреткер тұлғаға тапсырған жөн. Батыс елдеріндегі үрдісте, осындай театр басқарушыны Интендант деп атайды, біздер де сол жүйені өз ғұрпымызға ыңғайлап, қажетсіз тұстарынан бас тартып, қазақы ұғыммен театр төрағасы деп атасақ дұрыс болатын сияқты.
Драматургия мәселелері
Театрдың тақырыптық өзегі – драматургия. Қазір бұл салада да кім көрінген пьеса жазатын болды. Тамыр-таныстықпен, жершілдікпен, ешқандай сын кетермейтін шығармаларды сахнаға тықпалау да кеңінен етек алған. Қызмет бабын пайдаланып драматург атанғысы келетіндер де кездеседі. Бұл ретте әсіресе, кейбір театр директорлары, режиссерлері «айрықша көзге түсуде».
Сондай-ақ драматургия жанрына қалам тартып жүрген жастардың өте аз екеңдігі аландатады. Қазіргі ең жас деген драматургтер отыз-қырық жастың айналасында, онда да біреу-екеу ғана. Енді біраз жылдан кейін Қазақстан театрларының қазақша жақсы пьеса жазатын авторды кайдан табатыны түсініксіз. Бүгінгі театр өнерінің табиғаты жаңашыл идеямен қаруланған шығармашыл жастарды көптеп тартуды керек етеді. Замандас авторларды шығармашылық ізденіске тарту мәселесі бүгінде өзінің түбегейлі шешімін тапқан жоқ. Театр мен драматург, театр мен режиссер, театр мен өзге мамандар арасында нарықтық қатынасқа сай толыққанды шығармашылық қатынас орнату, олардың заңды түрде жасаған өніміне лайықты сыйақы төлеуді жаңа құқықтық-еңбек шарттарымен белгілеу, заңдастыруды өте мұқият қарастыру қажет. Оларға еңбегіне сай сыйақы төлеу, олардың авторлық құқығының қорғалуына жағдай жасау бүгінгі театрларымызда бел алған көптеген жағымсыз құбылыстардан (плагиаттық, авторлық меншіктің қорғалмауы, жемқорлық, т.б.) құтылуға жол ашар еді.
Театр фестивальдерінің өткізілуі
Театр фестивальдерінің өткізілуі өнер ұжымдарының дамуын анықтайтын маңызды іс-шаралардың бірі. Бәсекелестікпен өтетін бұл өнер жарысы шығармашылық ізденіс пен жаңа жетістіктерге бастайды. Біздің республикада осы өнер мерекесі бас қалалар Алматы мен Нұр-Сұлтанда және жекелеген облыс орталықтарында өтіп келеді. Республикалық, аймақтық, халықаралық деңгейде өтетін бұл фестивальдердің көркемдік деңгейі де әрқалай. Көрші Ресейде 256-дан астам тұрақты фестиваль жұмыс істейді, соның 50-і Мәскеуде өтеді және ол шараны Мәскеудің мэриясы қаржыландырады. Бізде де кейінгі жастар шығармашылығын дамытатын, жаңашыл экспериментальды ізденістерге қозғау салатын, ұлттық драматургия мен ұлттық театр дәстүрін жаңа белестерге көтеретін қазақ сахна өнерінің дамуына жаңа серпін берер фестиваль-жобаларды батыл түрде қолға алу керек. Осы секілді жалпы театрларға қатысты шығармашылық шаралардың барлығын арнайы кәсіби мамандарының басы біріккен республикадағы бірден-бір шығармашылық ұйым – Қазақстан Театр қайраткерлері одағының құзырына беріп, облыс деңгейіндегі, аймақтық фестивальдер де тікелей одақтың қатысуынсыз өтпеуі тиіс. Театр мәселесіне байланысты министрліктің барлық жұмыстарында одақтың рөлін, өкілеттілігін, мәртебесін театр туралы жасалатын жаңа заңнама қабылдау арқылы көтеру қажет деп білеміз.
Түйін
Қазір азаматтық қоғам құруға ұмтылған елімізде мемлекеттік тапсырыстар бойынша қоғамдық бірлестіктерді қаржыландыру кең түрде жүргізілуде. Қазақстан Театр қайраткерлері одағы да өзіне тиесілі үлесін осы жерден алып, Республика Театр қайраткерлері қауымдастығын соңынан ертуге дайын. Театрларымызды өзінің биік тұғырына қондыруға, шаруашылық жұмыстарын бір орталықтан үйлестіруге, шығармашылық белсенділіктерін арттыруға, сахнадан заманауи бағыттағы ізденістермен көрінуге барлық театрларды бір орталықтан үйлестіретін, біріктіретін ұйымның белсенді шаралары қажет. Қазақстан Театр қайраткерлері одағының жұмысына мемлекеттік деңгейде қолдау көрсетілсе, көптеген күрмеуі қиын проблемаларды одақтың құзырына артса, қайсыбір басшылық мамандарды тағайындауға, суреткерлік биіктіктер мен табыстарды екшеп-саралауға, ұсыныс енгізуге, шығармашылық мәселелерді шешуге толықтай араласуға, ақыл-кеңес беруге мүмкіндік берілсе, көптеген шаруалар өз деңгейінде шешімін таба алады деп білеміз. Одақтың АйТиАй (Париж), АСИТЕЖ (Лондон), УНИМА (Лондон), АТА (Қытай), т.б. атақты ұйымдармен иықтаса жұмыс істеуге ықыласы еліміздің абыройына абырой қосары белгілі ғой. Бұл ұйымдармен алғашқы танысу-пікірлесу жұмыстары одақ тарапынан бұрындары екі-үш рет жасалған, алайда министрлік тарапынан қолдау мен қаржыдан кенделік көріп, жанданбай отыр. Бұған одақтың бүгінге дейін бағындырған абырой-атағының, өре-қарымының толықтай жететініне бек сенімдіміз. Қазақ театры әлемдік аренада өзінің орнын айшықтай алатын қабырғалы өнер, әу баста ағалар мен апалар салған сүйегі мықты киелі орда. Оған кешегі кеңестік дәуірде жеткен биіктері куә. Тек бүгіндері салқын қарамайық, жетімсіретпейік.
Тұңғышбай ЖАМАНҚҰЛОВ,
Қазақстан Театр қайраткерлері одағының төрағасы, Қазақстанның халық әртісі, Өнертану ғылымдарының кандидаты, профессор