Дос

Арамызда жүрсе осы күндері жетпіс деген жастың жотасына жаңа ғана жететін қазақ­тың тамаша журналисі Шәкизада Құттая­қов – ерте танылған қа­ламгер. Бірін­ші курстың бі­рін­­ші семестрінен-ақ газетте көріне бастады. Айналасы бірер жылда-ақ кәдімгі ақмылтыққа айналды. Жазады да жатады. Жазғаны жазғандай шығады да жатады. Тақырып таңдау, оң жамбас, сол жамбас деген жоқ. Газетке не керек болса, соны сарт еткізеді. Ол жылдарда қазақ журналистикасын «литературщина» мең­деп тұрған еді. Әдебиет пен газеттің әбден қойындасып кеткен кезі. Көркем әңгі­меге жақын­датып жазылмаса, очерк сәтсіз шыққан деп саналатын. Газетте біраз жыл істеген журна­лист бірте-бірте прозаға құ­лаш ұрмаса, көпке дейін әңгіме-повестер жина­ғын жариялай алма­са, онда «газетчик» күйінде қалғаны, бар шамасы келері «қара мақала» болғаны деп қаралатын. Ол жылдарда журналистердің әдебиетке жаппай әуестігінің арқасында қазақ прозасы мен поэзиясына қарымды қаламгерлердің үлкен бір тобы қосылғаны да, солардың көбі әңгіме, повесть жазуды очерктерден бастағаны да рас. Сонымен бірге әлгіндей көңіл-күйдің әсерінен тамаша журналист шығатындардың талайы жылдар өте келе ортақол жазушы дәрежесінде қалып қойғаны тағы рас.

Шәкизада олай етпеді. Өзі­­нің әлеуетін дәл есептеді. Аспан­дағы айға ұмтылып, бос­қа шаршап-шалдыққан да жоқ, текке төгіліп-шашылған да жоқ. Жақсы журналист болудан асқан абырой бар деп біл­меді. Журфактың соңғы курсында жүр­ге­нінде-ақ өзі бала күнінен армандаған «Ленин­шіл жасқа» жұмысқа шақы­рылып, он шақты жыл бойы жас­тар басылымының белді журналисі ретінде қызмет етті, сол кезеңде Қазақ­стан­ның қиыр-қиырын оңды-солды аралады. Қаншама проблема қозғап, олардың оңды шешім табуына септесті, қаншама мәселе көтеріп, мың-мыңдаған жандардың ойына ой қосты. Қаншама жасты елге танытып, талай таланттың жолын ашып берді. Солардың бірі – Мақпал Жүнісова. Музыкалық училищеде жүр­ге­нінде сабаққа уақтылы қа­тыс­пай қала беретініне байланысты оқудан шығарылғалы жатқан жерінен Шәкизада жазған мақаланың арқасында аман қалған сол Мақпал кейін қазақ эстрадасының жарық жұл­дыздарының біріне айналды.

Досымыз мақаланы мөлді­ре­тіп жазатын. Очеркті қалай­да қызықты шығару үшін оқиғаларды қиялмен қиыстыра салу, кейіп­керлердің аузына бойына, ойына сый­майтын сөзді тықпалау деген болмайтын онда. «Сәлиманың көктемі» атты тұңғыш кітабындағы қара­пайым әңгімелеу мәнері, нақпа-нақтылық, жанға жайлы жылылық разы етеді. Ал Жо­ғарғы соттың баспасөз қыз­ме­тінің жетекшісі қызметінде жүргеніндегі мақа­ла­­ларынан құрастырылған «Қазаннан қақпақ кетсе» деген кітабында заңсыздықтың жолсыздыққа бастайтынын қанын шығара отырып жазған. Шәкең қай тақырыпқа қалам тартса да түбін ұңғып зерттеуге тырысатын, қандай күрделі мәселенің де мәніне қанықпай қоймайтын. Мысалы, «От кодекса хана Тауке до судебной реформы» атты мақаласында қазақ дала­сын­дағы сот билігінің түп-тамыры ғасырлар қойнауына тереңдейтінін нақты деректермен дәлелдей келіп, сонау Майқы биден тартып, «Қасым ханның қасқа жолындағы», «Есім ханның ескі жолындағы», «Жеті жарғыдағы» қасиетті қағидаттарды қолмен қойғандай тарқатады да, қазақ даласындағы билер соты туралы орыстың көптеген шығыстанушылары мен ғалымдарының бөлекше жоғары баға бергенін орынды мақтаныш сезімімен жеткізеді. «Российская империя в основном сохраняла систему казахского обычного права. Примером этого служит документ 1784 года, когда оренбургским генерал-губернатором А.И.Алпухтиным были внесены изменения в судебные законы по новому управлению Младшим жузом» деп жазады автор. Бұл арада Шәкизада Құттаяқов мақаласындағы «Ради справедливости скажем: хотя царская администрация держала в своих руках государственную систему суда, в работу суда биев она не вмешивалась» деген сөйлемнің салмағын атап айту жөн. Мұның өзі халқымыздың ғасырлар бойы қалыптастырған сот жүйесі өзін мойындатпай қоймағанын анық көрсетеді. Патша өкіметі билер соты­ның жұмысына араласқан емес деген­ді тарихшылар, заңгерлер дәл бұлайша нақтылап айта қоймайтын. Мұның өзі де журналиске тән әділдіктің бір дәлелі.

Шәкизаданың қаламгер ретінде де, азамат ретінде де ерекше шыңдалған кезеңі – Президенттің баспасөз қыз­ме­тінде жұмыс істеген жыл­дары. Достығымның, жолдас­ты­ғымның арқасында соған септес­­ке­ні­ме шүкіршілік ете­мін. Оның жайы былай бол­ған еді. Бір күні Мырзекең – Мырзатай Жолдасбеков мені өзіне шақырды. «Жаңа маған Ғаділбек кіріп шықты. Баспасөз қызметіне қазақтілді журналист ұсынуды сұрайды. Жақсы жігіт болсын», дейді. Ғаділбек Шалахметов сол күндерде Прези­дент­тің баспасөз хатшысы қызметіне жаңа ғана кірісіп жатқан. «Көрейік. Жігіттер бар ғой». «Бар болғанда былай. Коммунист болмауы керек...». Бұл Компартияның бағы тайыңқырап, беделі түсіңкіреп тұрған кез. Баспасөз бетіндегі пікірталастарда биліктің проб­лемалары партиялық монополизмге жол берілгендіктен, қоғамның барлық буындары басшылыққа аралас тар­тыл­ма­ғандықтан деген сыңайда сын айтылып қалатын. Содан жаңадан құрылатын Президент Әкімшілігінің аппараты бұ­рын­ғыдай бірыңғай коммунис­терден тұрмасын деген талап қойылған көрінеді. Тарихтың тәлкегі деген осы. Бір кезде партияда болмасаң есігінен сығалатпайтын билік енді келіп партияда жоқ адамды қажет етіп жатыр екен. Амалсыз күліп жібердім. «Мырзеке, әрі партия­да жоқ, әрі жақсы адам деген... табыла қоя ма? Жақсы адамның бәрін жалғыз партияға жинап алған жоқ па едік?», деп әзілдеп жатырмын. Деуін дегеніммен, кабинетке келісімен алдымен ойыма Шәкең сарт ете қалды. Шәкизада ол кезде Шерағаң басқаратын «Қазақ әдебиетіндегі» беделді журна­лис­тердің бірі еді. Жасы қы­рықтың қырқасында. Қыл­пып тұр. Ең басты артық­шы­лығы – коммунист емес­ті­гі!.. Компартияның күйі кетің­кіреп, қатары партияға өту­ге тілек білдірушілердің азаюы­нан да, партбилетін тапсыру­шы­лардың көбеюі­нен де сел­ді­рей бастағанын бетке басып, Орталық Комитет аппа­ра­тында отырған маған: «Бұл партия­ның аяғы осындай болатынын мен ерте бас­тан сезгенмін» деп әзілдеп жүретін. Ал дұрысында өзінің КПСС қатарына қабылдану үшін сүйікті «Лениншіл жасын» тастап, сірескен «Қа­зақс­тан коммунисіне» ауысса да партияға өтудің реті келмей, ақыры журналды қойып, әдебиет газетіне барған кезі болатын. Дереу телефон соқтым. «Шәке, партияға өте алмаған адамнан партияға өтпеген адамға айнала аласың ба?». Қысқасы, Шәкизада айналасы бір аптаның ішінде Президенттің баспасөз қыз­ме­тінен бір-ақ шықты. Көңілі көте­рі­ліп, айдынданып, айбынданып кетті. Жақсы жұмыс істеді. Жарқылдап жүрді. Же­деға­былдығын, қай тапсырманы да тап-тұйнақтай атқаратынын көрсетті. Елба­сы­ның сапарларына ілесіп, әлемнің сан қиырын аралады. Әр сапардан келгеннен кейін дерлік үйінде дастарқан жайып, көрген-білгенінің бәрін ақтарып айтатын. Нұрсұлтан Әбішұлына құрметі бөлекше болатын. Елінің ертеңіне кәміл сенетін. Келер күндерден көп-көп жақсылық күтетін.

Шәкизада жан-жағына сәуле шашып тұратындай ерекше адам еді. Сабазың сонша жыл бірге жүргенде бір жерде, бір жағдаймен көңіл қалдырып көрген емес. Жасының бірер жас үлкендігіне қарамай, інің­дей елпілдеп тұратындығына қай­ран қалумен өттім өзім. Жақсы дүни­ең жариялана қалса, өзі жазғандай қуа­на­тын, айналасына ақтарыла айтып жүретін. Эмоциясы тасып-төгіліп жататын. Газетті сызып тұрып оқитын. Сақтап қоятын. «Құран және Пушкин» деген мақаламның қиындысын үйге келгенінде біздің Мәрияға көрсетіпті. Жиектеріне жазып қойған сөздеріне көзі түспей ме? Көзі түседі де, аң-таң қалады. Сөйтсе мақаланың бұрыш-бұрышы «Жарайсың!», «Дұрыс!» дегендермен бірге «Таппайтыны жоқ!» «Ничего себе!», «Надо же!», «Во дает!» дегендерге де толып тұр екен. Қатты разы болғаны ғой. Қалжыңмен қажай берген достарына қайтаратын жауабының түрі – «Ой, сво­лыш­тар-ай» еді. Табан асты тауып жауап қайтаруы сирек. Қандай әзіл айтсаң да ыржиып күлетін де қоятын. Аңқаулығы көп еді. Оның талай әпенділігі әзіл сөздің арқауына айналып кеткен. Бойдақтың бүйірі бұлтиған ба, сенбіде не жексенбіде Заманбек, Ағайдар үшеуіміз бізден ертерек үйленген Шәкеңнің үйіне барамыз топтасып. Әуежай жақта, Тоқай көшесіндегі 99-шы үйде пәтерде тұрды. Телефондасып, «Тоқай тоқсан тоғызда тоқайласайық» дейміз де тартып кетеміз. Алдын ала айтпай да бара береміз. Ондайда кейде қысылып та қалады. Солай барған бір күні бұйырған дәмді алып, ортаға қойылған жалғыз бөтелкені едел-жедел жәукемдеп жіберіп, аулаға шығып, алақ-жұлақ етіп тұрсақ, Шәкең: «Жігіттер, бағыт қай жақ?» дегені... «Ау, бағыт қай жағың не? Жаңа келдік қой» деп жанын қинап жатырмыз. Содан бір-бірімізбен көшеде кездесе қалсақ, «Бағыт қай жақ?» деуді шығарғанбыз.

Адал, ашық, таза еді. Дос­тық­қа берік, көңілі кең еді. Сту­денттік кезде төрт жыл бойы бір бөлмеде қара нанды бөліп жеп, төртінші курстағы қыс­қы каникул кезінде «Жеті дәруіш» атанған жеті жігіт (Құттыбай Сыдықов, Шәкизада Құттаяқов, Жолдас Сырғабаев, Заманбек Әбдешев, Тілеуқабыл Мыңжасаров, Ағайдар Ысымов, мен) бір-біріміздің үйімізге барып, аналарымыздың қолынан дәм татып, жылдар бойы жұбымыз жазылмай, жанымыз жарасып бірге жүрген едік. Бүгінде Құтекең де, Шәкең де, Жөкең де жоқ мына өмірде. Сыр бойындағы сырлы елде жатыр бір-бір төмпешік болып. Көп-көп жақсы күндерді бірге өткізген аяулы достарды қатты сағынып кетесің кейде. Сондайда Шәкеңді ойлағанда жан досымыздың сұңғақ бойы, тіп-тік тұлғасы, мейірлене күлетін көзі көз алдыңа келе қалады. Екеуміздің соңғы кездесуіміз тіпті бөлек­ше болып еді. Үйлеріміздің арасы әрі кетсе 500-600 метрдей еді-ау деймін. Арқа­ның ақ бораны азынап тұрған қар­лы кеште қонаққа барғанбыз. Ол бізді шығарып салды. Үйге дейін. Әңгімеміз таусыла қоймады ма, енді мен оны шығарып салдым. Үйіне дейін. Тұрып-тұрып, кері жүрдік. Белортаға келгенде тоқтаттым. «Сенің ойыңды түсіндім, біздің үйге барып жалғастырмақсың ғой, тегі» деп әзілдегенім есімде. Қайта-қайта құшақтасып қоштасып едік сонда.

Есімін Серік дейтінбіз студент кезде. Дейтінбіз емес-ау, өзі де алғашқы жылдар­да мақалаларын «Серік Құт­тая­қов» деп жариялайтын. Бала күнінде де, мектепте де ауыл-аймақтың бәрі Серік деген көрі­неді. Азан шақырып қойған аты Шәкизада екенін алғаш рет сабаққа кімнің келіп, кімнің келме­генін студенттерді түгел аты-жөнімен адақтап шығып барып тексеретін, өткен жолы не себеппен келмегенін ақыр түбіне дейін анықтап алып барып көңілі бір-ақ тыншитын бір оқытушымыздың аузынан естігеніміз бар. Қазір ойлап отырсақ, Шәкизада досымыз бізге мына өмір сапарында серік болуға жіберілген екен ғой. Тек сол бірге жүрген сапарымыздың қысқа, тым қыс­қа қайырылғаны ғана жаныңды жейді, көкірегіңе күрсін кернетеді... Әйтсе де, Шәкизада жайында ойласам тәубе деп айтамын. Өмірде осындай да жаны аппақ қардай адамдар болатындығына, олар­дың кейбірімен тағдыр жолы сені тоғыстыратынына тәубе айтқаннан басқа енді не амал бар бізде?

Сөз соңында Астанада жо­лық­қанда айта қалған бір ауыз сөзімізді жерге тас­­тамай, Шәкизаданың жазған­дарын жи­нап-теріп, қомақты кітап етіп бастырып шығар­ған, жетпіс жылдығын ауыл-айма­ғында, ауданында дүр­кіретіп өткізіп, жүйрік журна­лис­тің еңбегін барынша наси­­хат­тап жатқан қазақтың аймаң­дай ақындарының бірі Шаһи­зада Әбдікәрімовтің асыл аза­мат­тығына ағалық ақ алғысымызды айтуды парыз санаймыз.

Сауытбек АБДРАХМАНОВ