Жүсіпбек Қорғасбек: Бізде әдеби дискуссиялар аз

Екінші дүниежүзілік соғыс­та қолға түскен ағалары­мыз­­ды «азиат» дейтін. Бүгінгі жиынға байланысты сол есіме түсіп тұр. Орхан Памук бір сұх­батында Түркия қазір мәдени жағы­нан шығыстан гөрі батысқа жақын деген ой айтады. Кейде батыс пен шығыстың ортасында теңселіп тұрған кемеге ұқсайды дейді.

Осыдан он-он бес жыл бұ­­рын Гете институтының ұйым­дастыруымен Германияда болдым. Сонда лауазымды адамнан: «Түркияның Еуроодаққа өту мүмкіншілігі қандай?» деп сұрадым. Ол: «Діні басқа, ділі басқа Түркия Еуроодаққа қа­лай өтеді?», деді. Ақыры соған келді.

Сол айтпақшы, біз ең алды­мен қазақ жазушысы болып есептелеміз. Бірақ батыс елде­ріне таралмасақ, танымал жазушы бола алмаймыз. Себебі Түркі әлемінде, Азия елдерінде батыстағыдай ірі халықаралық әдеби сыйлықтар жоқ.

Мо Ян мен Орхан Памук Нобель сыйлығының арқасын­да танымал болды. Осы форумнан сол екі жазушыны кө­реміз бе деп үміт­тенгенімізді жа­сыр­маймыз. Себебі екеуі де жазушылықтың қыр-сыры туралы жиі айтады. Екеуінің шығармашылық туралы бір-біріне берген сұхбаты да бар. Олардың қоғамдық тал­қы­лаудан қорықпауы, қоғам­мен ашық әңгімеге баруы үлгі алар­лық нәрсе. Мысалы, Ор­хан Памуктың «Қар» атты романы негізінен дискуссиялық шығарма. Қазіргі қоғам тал­қы­ны, дискуссияны жақсы көре­ді. Егер ондай қадамға бар­масаң, позицияңды беріп қоясың.

Мен «Өнер» деген әңгіме жаздым. Ішінде аздаған интригасы және бүгінгі заманның сауалдары бар. Өнер белгілі жазушының алдына бойжеткен қыз бейнесінде келеді.

Көлемі алты-ақ беттік осы әңгімені Қазақстандағы белгілі үш-төрт сайт көшіріп басты. «Кітап.kz» сайтында жылдың үздік әңгімесі атанды. «Абай.kz» порталында редакция таң­дауының қатарына кірді. Со­нымен бірге Ұлттық аударма бюро­сының ұйымдастыруымен алты тілге аударылды. Қызық­қан әдебиетшілер болса, сол жерден тауып оқуына болады.

Оған қоса бір жылда жеті әдеби эссе жаздым. «Тораңғы және Тұрсынжан», «Аңыз Шер­хан», «Аңыз Мұхтар Мағауин» сияқты эсселерімді газет-журналдар мен сайттар бірінен бірі алып көшіріп басты. Бір сөзбен айтқанда, әдеби сын тоқыраған кезде әлеуметтік желі өлшем болып тұр.

Сөзімнің басында айт­қа­нымдай, әдебиетте дискус­сиялық мәселелерді көтеру керек. Онда көтерілген мәселелер бас­қадан гөрі тұщымды жазылады әрі адамның ішкі мәдениетін қалыптастыруға да жақсы.

Осы ыңғайда бір әңгіме айт­қым келіп тұр. Соңғы жылдары түрегеп тұрып жазуды әдет­ке айналдырдым. Жұмыс кабинетіме соған ыңғайлы мін­бе сатып алдым.

Үйде де терезенің алдында тұрып жазғанды жақсы кө­ремін. Мұны шығармашылық ада­мының жазуға деген адалды­ғы­нан деп білемін. Қалам қал­ғып­ кет­пеуі керек деп ойлаймын. Осындай жазушының жаз­ға­ны керек пе, керек емес пе?

Жақында бір жақсы досыма іле­сіп, қазақтың көрнекті жазушысы Ғабит Мүсіреповтің мұражайына бардым. Түрегеп тұрып жазатын жазу үстелін сол жерде көрдім. Елу-алпыс жыл бұрын қолдан жасатқан екен. Шынтағымды тіреп, жа­ғым­­ды таянып тұрып суретке түстім. Сонда ойыма не келді?

Егер оның «Этнографиялық әңгімесі» бүгін жазылса, әлеу­мет­тік желі басқаның бәрін ұмы­тып, соны талқылар еді. Бұл әңгіме қазақ қоғамындағы бас­қалар жабық тақырып деп есеп­тейтін мәселені ашық талқыға алып шығуымен құнды. Ондағы интрига кеңес заманында да, тәуелсіздік алғаннан кейін де, нақ бүгінгі күні де өзектілігін жой­ған жоқ.

Қазір ұлттарды қойып, құр­лықтар арасында үнсіз бәсе­келер мен текетірестер жүріп жатыр. Маған сол бәсеке әде­биетте де бар сияқты көрінеді. Ұлы державалық әдебиет ұлт­тық әдебиетті мысымен басып тұр.

Біз сол үлкен әдебиеттердің стан­дарттарын қабылдауымыз керек тәрізді. Мәселен, шығыс ежелден миниатюраға жақын. Роман деген оқырманды тартып тұратын магиялық құдіреті бар жанрды алып қараңызшы. Қазір романның көлемі сақтал­майтын болды, ендеше неге ро­манға қойылатын шарттар сақталуы керек.

Романды дәуір сипатын береді деп ауырлатудың қажеті қан­ша. Оған дәуірдің жүгін ар­қа­латып неғыламыз. Мен жо­ға­рыда көлемі алты-ақ бет­тік әңгіме жаздым дедім. Сол сияқты көлемі жетпіс-ақ бет­тік тағы бір роман жазып шық­тым. Біз шығыстың үлгі­сі­мен жазсақ, сыншылар бізді ба­тыстың үлгісімен талдайды. Міне, қорлық!

Бүгінгі заман қай жағынан алып қарасаңыз да интриганың заманы болып тұр. Біз бас­тан өткеріп жатқан күндерде ро­манға лайықты күшті интригалар мен персонаждар бар. Жазу­шы оны ала салып, жаза салмайды.

Әдебиетке де кешенді түр­де жұмыс істеудің жолдарын әкелу керек. Арнайы тақы­рып­тарға кино түсіру үшін ал­дын ала қаржы бөлінеді. Ал кітап жазуға алдын ала қаржы бөлінгенін естіген емеспін. Қа­зақтың меценаты Маман Тұ­рыс­беков осыдан жүз жыл бұрын: «Роман жаз, роман жаз­саң осынша ақша беремін» депті.

Әдебиет өндіріс ретінде кім­дерге жұмыс істейді. Ақыл-ойға ақша төленетін заман­да, әдебиетке неге ақша төлен­бейді? Ұлтты қойып, Азия деген алып құрлықтың өз философия­сы сақтала ма? Біздің бүгінгі, ер­теңгі болмысымыз қандай бол­мақшы?

Жеке мысалмен айтсам, осы­­мен менің үш бірдей шығар­мам бойынша көркем фильм түсіріліп отыр. Одан басқа жетіс­тіктерімді жоғарыда айттым. Қазір қазақ әдебиетінде мен сияқты еңбек етіп жатқан­дар жоқ емес. Алайда олардың ең­бегі көп көріне бермейді. Өз ішімізде ғана бір-бірімізді танимыз. Сыртқа шыға алмай жатырмыз.

Тереземнің алдында тікем­нен­ тік жазу жазып тұрып күн­­діз-түні ойланатыным осы. Меніңше, бүгінгі өтіп жат­­қан форумның басты бір мақ­саты да осы болуы керек. Бір-­бірімізді қолдайық, ортақ оқыр­манымызды көбейтейік, шығармаларымыздың насихатын бірлесіп жүргізейік, үлкен әдеби сыйлықтар белгілейік дегім келеді.

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК,

жазушы