Әлемдік тәжірибеге сай даму бағдары

Жолдауда табысты экономикалық реформаларды іске асыру елдің қоғамдық-саяси өмірін жаңғыртуға тікелей байланысты болатынын, ал саяси жаңғыру үдерісін біртіндеп іске асыру үшін азаматтық қоғамның мүмкіндіктерін кеңінен қолдану қажеттілігін ескертті. Азаматтық қоғам түсінігінің тарихына үңілсек, XVII-XVIII ғасырларда кеңінен қолданыла бастағанын көреміз. Ағылшын философы Томас Гоббстың ойынша, адамдар азаматтық қоғам қалыптаспай тұрған кезде үнемі өзара соғысумен болды, олардың осы қырылыстарын тоқтату үшін әрбір азаматтың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бір күш керек болды. Мұндай күш адамдардың өзара келісімінен туған билік түрінде іске асты. Осылайша адамның тіршілік үшін арпалысқан, жаппай жау­ласу мен соғысуға негізделген табиғи күйден реттелген өркениетті қоғамға көшуі нәтижесінде азаматтық қоғамның қалыптасатыны және ол қоғамның азаматтары елде тыныштық пен бейбітшілікті қамтамасыз ететін мемлекеттік билікпен ынтымақтаса әрекет жасайтыны туралы тұжырымдама пайда болды. Азаматтық қоғамның қалыптасуы және дамуы ‒ өз бетімен жүретін объективті процесс. Бұл процестің қандай қарқынмен жүруі қоғам мүшелерінің конституцияда белгіленген еркіндіктері мен құқықтарын қаншалықты түсінуі, түйсінуі, пайдалана алуына байланысты. Егер бір елдегі қоғамның әрбір мүшесі саяси партия қатарына кіруді тек қана мансап пен байлықтың көзі деп санайтын болса, ондай елде азаматтық қоғамды қалыптастыратын қуат болмайды.

Батыста бұл процесс қалай бас­тал­ды? Әуелі адамның ой еркіндігі туды, ойы азат болды, одан кейін оған де­мо­кратиялық бостандықтар мен құ­қық­­тар берілді, сонымен қатар жеке жауап­кершілік те жүктелді, осылайша азаматтық қоғамның «кірпіші» қалан­ды. Ал біз өзімізді өзіміз асыраудың орнына мемлекеттің мойына «отырып» алсақ, білімі мен қабілеті барлар­ды жұмыстан қуып, тезірек құтылуға тырыссақ, маңайымызға өзімізден асып кет­пейтіндерді ғана жинасақ, онда азаматтық қоғамның «кірпіштерін» емес, ішкен-жегенін ғана білетін тоғышарларды көбейтеміз. Адамның «же­ке жауапкершілігі» деген аса бір жақ­сы түсінік. Адам өзінің жақсы істеріне де, жа­ман істеріне де жеке өзі ғана жауап беруге үйренсе, қоғамның дамуына үлкен үлес қосар еді. Кейбір тоғышарлар өзіне жүктелген істі бүлдіргенде, болашақта жауап беремін-ау деп қорықпайды, өйткені оның қателігінің, білместігінің зардабына бүкіл ұжым жауап береді. Кейде бір жақсы жұмысты атқарған немесе идея ұсынған жағдайда «мен» деп айтып қалсаңыз, сізге үдірейіп қарайды, «мен» деу тәрбиесіздік болып саналады. Содан барып жеке жауапкершілік сезімі құрып кетеді. Жеке жауапкершілік сезімі болмай тұрып, бастамашыл, білікті, жауапты мамандар дайындау мүмкін емес. Азаматтық қоғамның қалыптасуы бары­сында адамның өзі өзгереді, ойы толымды, белсенді, өркениетті тұлға­ға айналады. Азаматтық қоғам тұлға мен биліктің қарым-қатынасын, қоғам­ның әртүрлі топтары мен жеке адамдар арасындағы өзара қатынастарды өркениет деңгейіне көтерумен қатар әрбір азаматты мәдениетке баулиды. Азамат­тық қоғам адам, ұжым және билік ара­сында ретті, жүйелі қ­арым-қатынастардың қалыптасуына жағдай жасайды. Мемлекет басшысы үкі­мет­тік емес ұйымдардың беделін арттыру қажет деп санайтынын ескерте отырып, жақын арада Азаматтық қо­ғам­ды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжы­рымдамасын әзірлеп, қабылдауды ұсын­ды. Мемлекеттің заңдары мен құқық­тық нормалары аясында әрекет ете­тін бейресми ұйымдар, кәсіби одақтар, әртүрлі қоғамдық қозғалыстар аза­мат­тық қоғамның негізін құрайды, олар қоғамдық пікірді қалыптастырады. Осы тұрғыдан алғанда қоғамның әртүрлі топ­та­рының өкілдерін біріктірген Ұлт­тық қоғамдық сенім кеңесінің құрылуы аса маңызды қадам болды. Бұл азаматтық қоғам мен мемлекеттің арасындағы диалогты іске асыра отырып, қазақ қоғамы­ның демократиялық негізде жетіле түсуі­не септеседі.

Жолдаудағы тағы бір ерекше тартымды идея ‒ халықпен тиімді кері байланыс орнатуға айрықша назар аудару, бұл міндетті іске асыру үшін мемлекеттік органдар қызметінің негізгі басымдықтары ретінде қоғамдық диалог, ашықтық, адамдардың мұң-мұқтажына жедел назар аудару сынды міндеттер аталды. Жолдауда «көп жағдайда азаматтарымыз орталық және жергілікті органдар басшыларының құлықсыздығы мен «бейқамдығына» байланысты Пре­зидентке жүгінуге мәжбүр болаты­нын ескере отырып, Президент Әкімшілігінде азаматтардан келіп түскен өтініштерді мем­ле­кеттік органдардың сапалы қа­ра­уын қадағалап, жедел шаралар қа­был­­­дайтын бөлім құрылғаны айтылды. Бұл шара Мемлекет басшысының «халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыруға айрықша назар аударатынын көрсетеді.

Жолдауда митингілер туралы заң­на­маны жетілдіру мәселесі көтерілген. Азаматтардың өз ойын еркін айтуға құқығы Конституцияда бекітілген. Ба­тыс­тың дамыған елдерінде барлық азаматтар елінің конституциясы бер­ген демократиялық құқықтар мен бос­­тандықтарды пайдалана оты­рып, өзде­рі­нің заң алдындағы жауап­кер­ші­лік­терін де еске ұстайды. Құқық пен заң алдындағы жауапкершілік қатар жүр­ген­де ғана қоғамның дамуы алға баса­­ды. Митингілер туралы заңнаманы жетіл­діруді ұсына отырып, Мемлекет басшысы биліктің бетін халыққа бұрды, енді азаматтардың өздері де құқықтарын талап етумен қатар өзінің заң алдындағы жеке жауапкершілігін түсінуге ұмтылса, онда билік пен халық арасындағы тиімді диалог іске асар еді. Бұл мәселені әрбір азаматтың қаншалықты дұрыс түсінетіні саяси мәдениеттің деңгейіне байланысты болмақ. Әлемдік тәжірибеге үңілсек, саяси мәдениеттің қақтығыстық және келісімшілдік (компромистік) модельдері бар екенін, біріншісі француз қоғамына, ал екіншісі ағылшын қоғамына көбірек тән екенін көреміз. Кеңестік кезеңде француздық үлгі кең насихатталды, француз революциясын «ұлы революция» деп дәріптеп, қоғамдағы өзгерістер тек төңкерістермен іске асады, ал реформалар ешқандай түбірлі өзгерістер жасамайды деген идеяны халықтың ойына әбден орнық­тыр­ған еді (мектептегі дүниежүзі тарихы оқулықтарында осы идеялар сол қалпы әлі күнге сақталып отыр). Соған орай қоғамды жетілдірудің ағылшындық эволюциялық моделі мүлде ескерусіз қалды. Осы кеңестік революциялық сана бүгін де бірқатар топты баурап алған. Халыққа жаңаша бағыт-бағдар беретін жаңашыл топтар қалыптасуы үшін бұрынғы коммунистік утопиялық армандардан арылған, тоталитарлық бірегей ойлаушылықтан құтылған, өзіндік ұстанымы бар адамдар көбеюі керек. Жаңа қоғамның моральдық құн­ды­лықтары қалыптасқанда, сол құн­дылықтарды қорғауды мақсат тұтқан топтар пайда болады. Жаңа конституция қабылдап, жаңа мемлекеттік жүйені қалыптастыруды, сондай-ақ экономиканы нарықтық негізге көшіруді жылдам іске асыруға болады, алайда жаңаша ойлау мен жаңаша ұстанымдардың, азаматтық қоғам мен жоғары деңгейдегі саяси мәдениеттің қалыптасуы – өте ұзаққа созылатын үдеріс. Сондықтан бүгінгі тарихшы және саясаттанушы ғалымдардың еліміздің дамуына қоса­тын үлесі халыққа қоғамды дамыту мен жетілдірудің эволюциялық жолының тиімділігін түсіндіру болмақ.

Жолдауда мемлекет тұрақтылығының негізі ретінде саяси жүйенің «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласын іске асыру міндеті қойылды. Қуатты президенттік билік пен ықпалды парла­мент­тің болуы қоғамның қалыпты дамуы үшін қаншалықты тиімді екенін Франциядағы Төртінші және Бесінші республикалардың тәжірибесін салыстыра отырып, түсінуге болады.

Жолдауда сондай-ақ мемлекеттік ме­ке­мелердің қызметін жақсарта түсу үшін 2020 жылдан бастап мем­ле­кеттік қызметшілердің санын бір­тін­деп қысқартуға кірісу арқылы үнем­дел­ген қаржыны қоғам мен мемлекетке неғұрлым көп пайда келтіретін қыз­мет­керлерді ынталандыруға жұмсау туралы идея көтерілді. Мемлекеттік қызметкерлер санының жылдам өсуі, сондықтан олардың санын қысқарту бағытындағы әкімшілік реформалар – қазіргі заманғы мемлекеттер үшін үнемі болып тұратын құбылыс. Екінші дүние­жүзілік соғыста жеңіліп, экономикасы күйзеліске ұшыраған Жапония аз уақытта экономикасын қалпына келтіру­мен шектелмей, оны тағы да қысқа мерзімде Еуропаның дамыған елдерімен тайталасатын деңгейге жеткізуінде әкім­шілік реформалар жүргізу арқылы тиімді мемлекеттік қызмет жүйесін қалып­тас­ты­руының үлесі айтарлықтай болған еді. Әкімшілік реформаның басты шаралары мемлекеттік мекемелер мен қызметкерлердің бюджетінің ең жоғары деңгейіне шек (лимит) қою мен зейнетке шығару жүйесін өзгертуді қамтыған еді. Жолдаудағы еліміздің зейнетақы жүйесін дамыту саласына ерекше назар аудару әлемдік және өзіндік тәжірибені ескеруден туғанын көреміз. Сондай-ақ жапондық «экономикалық ғажайыптың» себептерінің бірі мемлекеттік қызмет пен азаматтық қызметтің бір-бірімен бәсекелесіп, өзара күресуін тоқтатып, өзара ынтымақтаса әрекет жасауы болатын. Дж.Ю.Стиглиц бұл құбылысты жалпы шығысазиялық экономикалық ғажайыптың алғышарттарының бірі деп санайды.

Әлемдегі дамыған елдердің қатарына жататын Ұлыбританияда да мемлекеттік қызметкерлер санының тым өсіп кеткен кезі болған, бұл бюджетке әжеп­тә­уір салмақ түсірген еді. Премьер-министр Маргарет Тэтчердің елдің эконо­микасын «ағылшын ауруы» деп атал­ған күйзелістік жағдайдан шығаруға бағытталған реформаларының бір тар­ма­ғы мемлекеттік қызметкерлер санын қысқарта отырып, мемлекеттік бюд­жет­тің жетсіпеушілігін жою мақсатын көздеген болатын. Осы тұрғыдан алғанда 2020 жылдан бастап мемлекеттік қызметшілердің санын біртіндеп қыс­қар­туға кірісу бүгінгі талаптарға сай келетін қадам екені даусыз.

Мемлекет басшысы өзінің Жол­да­уын­да әлеуметтік көмек көрсету жүйесін одан әрі дамытудың маңыздылығын көрсете отырып, мемлекет мұқтаж жан­дар­ға көмек көрсету үшін барлық қажетті шараларды үнемі қабылдайтыны, бірақ бірқатар шешімнің жан-жақты сарапталмай қабылдануы салдарынан патерналистік пиғылдың айтарлықтай артып отырғанын ескертті. Патерналистік пиғыл – кеңестік кезеңдегі адамның индивидуалистік сезімінен айырылып, жеке жауапкершілік дегенді ұмытып, өзінің материалдық мүдделерін тек қана билік шешеді деп «телміруінен» қалған ұстаным. Сол кеңестік санадан біздің қоғам әлі де арыла қоймаған сияқты, өйткені халықтың көп бөлігі әлеуметтік мәселелерді толық шешемін деп орындалмайтын уәде беретіндердің маңына үйіріледі. Алайда әлеуметтік теңдік мәселесін бірінші орынға қою міндетті түрде қақтығыс туғызады, өйткені қан­дай да бір жетілген, жоғары деңгейде дамыған қоғамның өзінде де абсолютті әлеуметтік теңдік болуы мүмкін емес.

Жолдауда қоғам дамуының барлық салаларындағы міндеттер және оларды іске асырудың жолдары белгіленді, мұның барлығы әлемдік тәжірибенің ең озық үлгілері мен Қазақстан қоға­мын­дағы нақты әлеуметтік, саяси және экономикалық ахуалға негізделген. Осы міндеттерді іске асыру қоғамымызды жаңа белеске көтеріп, жетілдіре түседі.

Гүлжаухар КӨКЕБАЕВА,

тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бөлім меңгерушісі