Бірнеше күн бұрын «Отандастар» қорының бірінші вице-президенті Талғат Адуов шетелдерде тұратын барша қазаққа арнайы куәлік берілетінін айтты. Әлгі куәлікті алған адам Қазақстанда еліміздің азаматтарымен тең құқыққа ие болатын көрінеді. Тек саяси құқық қана берілмейтін болса керек.
Алайда, бұл бастама әзірге күшіне енген жоқ. Өйткені бұл бастама әзірге «Отандастар» қорының әлемдегі қазақ диаспорасын қолдауға бағытталған арнайы бағдарламасына енгізіліпті. Ал бағдарламаны қор өкілдері 2020 жылдың көктемінде мемлекет басшылығына таныстырмақ екен. Дегенмен осынау бастаманың қиыр жайлап, шет қонған қазақ баласы үшін үлкен медет екенін жасыруға болмас, сірә әрі шетелдегі қазақ диаспорасын қолдауға бағытталған арнайы бағдарламаның әзірленіп жатуы Қазақстан билігінің қандастар мәселесіне ерекше назар аудара бастағанының көрінісі болса керек. Тек осы тұста «қайтадан назар аударды» деп түзетіп қойғымыз келетіні де жасырын емес. Өйткені оның да өзіндік сыры бар.
Жалпы, Қазақстанның шетелдердегі қазақ диаспорасын қолдау саясаты тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында басталды. Алғаш рет ресми түрде шетелдердегі бауырларға қолдау білдіруге бағытталған бағдарлама 1996 жылы қабылданды. Сол жылдың 31 желтоқсанында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің №3308 Жарлығымен «Қазақстанның шетелдердегі отандастарды қолдауының мемлекеттік бағдарламасын» бекітті. 2005 жылдың 21 қарашасында Президенттің №1673 Жарлығымен «Шетелде тұратын отандастарды қолдаудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы» бекітіліп, оның күші 2009 жылдың 18 маусымында жойылған болатын. Содан соң шетелдердегі қазақ диаспорасын қолдауға бағытталған арнайы бағдарлама әзірленген емес. Тек 2018 жылдың мамыр айында Үкіметтің №280 қаулысымен елімізде «Шетелдегі этникалық қазақтарды қолдау жөніндегі 2018-2022 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары» бекітілген. Ал біз сөз басында атап өткен «Отандастар» қоры 2018 жылы құрылды. Қысқасы, қалай болғанда да қазақ диаспорасын ресми түрде қолдау мәселесінде біраз үзіліс болды. Біздің «қайтадан» деуіміздің сыры осы.
Бірақ осы үзілістен соң шетелдердегі диаспораларымызды қолдауға бағытталған ел саясатының сипаты стратегиялық та, тактикалық тұрғыдан да күрт өзгерген тәрізді. Өйткені 2018 жылы диаспораларды қолдаудың іс-шарасы бекітілсе, келер жылы арнайы бағдарлама қабылданатын болады әрі жаңа бағдарламада диаспораларымызды рухани-мәдени ғана емес, экономикалық тұрғыда да қолдауға айрықша назар аударылатын сыңайлы.
Яғни, еліміз шетелдердегі қазақ диаспорасын отандық тауарларды сыртқы нарыққа шығаруға мүмкіндік беретін платформа ретінде де қарастыруға әзір тәрізді. Сонымен қатар диаспоралардың мүддесін қорғау үшін дипломатиялық тетіктерді мейлінше кеңінен пайдалануды көздеп отыр-ау деген ой түйеміз. Этностық көші-қонға қатысты көзқарас та, диаспора өкілдерін атажұртқа тартудың тәсілдері де өзгеріп келе жатқанын байқағанбыз. Мәселен, соңғы жылдары Қазақстан диаспора өкілдерін атажұртқа қоныс аударуға ашықтан-ашық шақырмағанымен, шетел қазақтарының атажұртқа молынан келуіне ықпал ететін ең тиімді тәсілге жүгіне бастады. Соңғы екі жылда отандық жоғары оқу орындарында шетелдегі қазақ балаларын молынан тарту үдерісі жүріп жатыр. Әрине мұның бәрі Елбасы Н.Назарбаевтың тапсырмасына сәйкес диаспора өкілдеріне берілетін білім грантының көлемін 4 пайызға дейін өсірудің нәтижесі екені анық. Алайда жастардың жоғары білім алуына кең мүмкіндік қарастыру этностық көші-қонның сипатын өзгертуге бағытталған қадам екенін мойындаймыз. Атамекенге оралған жас азаматтың басым көпшілігі осында қалады да, үйлі-баранды болады, өсіп-өнеді. Бір сөзбен айтқанда, шетел қазағының «төлін» алып қалу саясатына жүгіндік. Біздіңше дұрысы да осы болса керек.
Ал жаңадан шығатын «Қазақ куәлігі» көші-қоны үдерісіне де, диаспораларымыздың атажұртпен байланысына да айрықша ықпал етуі мүмкін. Ең алдымен, елге келген соң қазақ екенін дәлелдеуге мәжбүр болатын бауырларымызға бұл куәлік орасан зор пайда тигізгелі тұр. Екіншіден, куәлік берілген соң оның мазмұны жайлы диаспора орналасқан елдердің тиісті құрылымдарына дипломатиялық каналдар арқылы құлаққағыс жасалып, бұл азаматтарды да іздейтін ел бар екенін білдіріп қоятын болармыз деп үміт етеміз. Бұл өз кезегінде «күлшелі баланың» кейпіндегі Қазақстанмен қарым-қатынасты бұзбау үшін диаспораларымыз орналасқан мемлекеттердің билігін бауырларымызға қатысты ұстанымдарында «жеті рет өлшеп, бір рет кесуге» мәжбүр етуі ғажап емес. Үшіншіден, куәлік Қазақстанның да өзі мүмкіндігінше шетелдердегі қазақ диаспорасын қолдауға ашық көшкенін байқатады. Сондай-ақ «қазақ әлемін» қалыптастыруға септігін тигізетін қадам болса керек.
Әрине біз ешбір елдің ішкі ісіне қол сұқпаймыз, қазақ болса да диаспора өкілдері шетел азаматы. Дегенмен диаспораларды атажұрттың мүддесіне пайдалану жаһанда баяғыдан бар тәсіл. ХХІ ғасырда оның сипаты тіптен өзгерді. Әрі өршіп те келе жатқан тәрізді. Мәселен, теріскейдегі көршінің «орыс әлемі» бар. Түрік бауырлар Еуропадағы қандастарын саяси мүдде үшін де пайдаланып қалудан тартынбайды. Армян, еврей лоббиі тіпті державалардың сыртқы саясатына да әсер етіп жататынын көріп жүрміз. Германияның алмандар үшін барын беруге даяр екені де байқалып қалады. Қытай елінің жаһандағы сhinatown-дармен өте тығыз байланысы бар екенін естиміз. Тіпті көрші отырған өзбек ағайынның да өз кіндігінен өрбіген алпауыт бизнесмендерін ұлт мүддесіне қызмет еткізе білгенін көрдік. Мәскеуді мекен қылған миллиардер Әлішер Усмановтың қышлақтарды көркейту үшін 50 млн долларды Ташкентке жөнелткенін естігенбіз. Бұл мысалдардың бәрі этностық тегін ұмыттырмаудың ұтымды тұстарын көрсетеді. Біз де бұл үрдістен қалыс қалғымыз келмейді. «Қазақ куәлігі» де осындай қызмет атқарса дейміз. Күндердің күнінде шетелдегі диаспораларымыздан да миллиардерлер шығып, атажұртының көркеюі үшін қаржы құйып жата ма, кім білсін?!