Сауытбек АБДРАХМАНОВ: Азамат еткен «Егемен», ардақтамайын неге мен?

«Мені газетке алып келген – Айтматов...»

– Сауытбек аға ал­дымен сөз­ді осы газетке қалай кел­ге­ніңізді ай­ту­дан бастайықшы. Ол кезде университетті бітіре са­ла Ор­­­­­та­­лық комитеттің бас­па­сөз орга­нына орналасу қиын екені белгілі ғой.

– Дұрыс айтасыз: университет бітіре сала басты партиялық газетке қабылдану ол жылдарда тіпті оқыс оқиғадай еді. «Социалистік Қазақстанға» қызметкерлер «Л­е­ниншіл жастан», «Қазақ әде­бие­тінен», облыстық газеттер­ден ға­­на алынып жататын. Содан да мұнда кілең сақа журналис­тер жұмыс істейтін. Талай жұрт то­сырқай қараған сол батыл қа­дам­ды жасаған асыл адам – га­зетті 1973-1983 жылдарда бас­қар­ған Сапар Байжанов. Әйтсе де, менің мәселемнің шешілуіне, түптеп кел­генде, атақты Айтматов араласты...

Шыңғыс Айтматовтың «Со­циалистік Қазақстанның» кадрына нақты қандай қатысы бо­­луы мүмкін деп таңданып отыр­ғаныңызды байқаймын. Ай­тайын. Журфактың бесінші курсында жүргенде Мемлекеттік кино ко­ми­тетіне жұмысқа орналасқан едім. Сценарий алқасының де­ректі фильмдер жөніндегі редак­торы болып. Тамаша қызмет. Оқитының – сценарий, көретінің – кино, Комитет төрағасы – айтулы публицист Камал Смайылов, Комитеттің бас редакторы – Қалтай Мұхамеджанов, кино­студияның бас редакторы – Әбіш Кекілбаев... Ағаларымның маған қабағы жақсы. Өмірдің, өнердің, өнегенің нағыз мектебі. Әйтсе де, «Журналист боламын деп оқыдым ғой, бәрі қалай өзгеріп кетті өзі?..», деп екіойлы күйде қалатын кездерім де аз емес-ті. Оның үстіне газеттің әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі Болат Бодаубаев: «Түбі сені біз шақыратын шығармыз. Сапекең жазғандарыңды мақтайды. «Жұ­­мысқа аламыз» деп қоя­ды», дей­тін. Студент кезде «Со­­циа­листік Қазақстанның» өзіне біраз шыққанмын. Биыл «Фо­лиант» баспасынан «Өнер өлкесі» деген көлемді кітабым жарық көрді, соның шамамен 150 беттейлік алғашқы тарауы «Сту­дент дәптерінен» деп аталады, бәрі университетте жүргенде жариялаған кино, театр, музыка туралы рецензия, мақала, сұх­баттарым. Алдыңғы жылы ба­сылған «Әдебиет әлемі» деген кітабымда да студенттік жылдарда жазғандарым бар. Үміттенетін жөнім жоқ емес сияқты. Бірақ нақты әңгіме қозғалмайды. Уақыт өтіп жатыр. Тағы бір мақаламды алып барғанда нақты сұрауға тура келді... Болат Қамиұлы былай деді: «Ой, бауырым, саған айтуға ыңғайсызданып жүр едім. Ойымыз болмайтын болды. Сапекең Камал Смайыловпен сөйлескен екен, ол кісі: «Сізге журналист табу қи­ын емес, бізге киноның маманын табу қиын. Әсіресе қазақтың жанын білетін, қазақша жазатын адам аз. Кілең асфальтта туғандар... Ол жігітті біз Мәскеуге, екі жылдық курсқа жібермекшіміз. Өзімізде орнықтырмақшымыз. Бізді қинамасаңыз екен», депті... Ана жолы сені тағы бір айтып едім, «Енді бұл әңгімені қоз­ға­майық. Ыңғайсыз болады Ка­мал­дан», деді»... Мен не айтамын? Бұйырмаған шығар дедім де қойдым. Сөйтіп жүргенде уни­вер­ситеттегі оқу да бітті. Кинодағы жұмы­сымды жалғастыра бердім. Сол жылғы күзде Алматыға Шың­ғыс Айтматов келе қалды, өзінің шығармасы бойынша түсірілген фильмді Кино үйінде көрсетті. «Лениншіл жастың» тапсырмасымен ол кісіден кө­лемді сұхбат алдым. Газетке 1975 жылдың 26 қарашасында «Қайткенде адам қалады адам болып?!» деген атпен шықты. Жарияланым жұрттың назарын аударды. Ертеңінде-ақ Сапар Байжановқа шақы­рылдым... Арада екі күн өт­кенде редакцияның әдебиет және өнер бөлімінің білдей қызметкері болып шыға келдім. Жақсыдан шарапат деген сол. Қа­ламдас досының сөзін жерге тастай алмай, райынан қайтқан Сапар ағаның шешімін өзгертуге адамзаттың Айтматовымен жа­сал­ған сұхбаттың нақты әсері болғаны анық еді. Сондықтан бір жағынан, мені газетке алып келген Айтматов десем де артығы жоқ. Шыңғыс ағаға осы үшін рахметімді кейінірек, 1997 жы­лы, Мәдениет министрінің бірінші орынбасары болып жүргенімде телавтормен бі­рігіп жазған пьесасы бойынша спектакль қойылғанда Бішкектегі театрдың сахнасынан айтқаным да бар.

 «Сегіз күнде бес елде»...

– Расында да, сіз талай атақ­ты адамдармен сұхбат жаса­ған­сыз. Олардың арасынан кім­дерді ерекше атар едіңіз?

– Сұхбат жасауға жастай бе­йімделіп өскеніме әуелдегі бес жылда әдебиет және өнер бөлімінде істеуімнің де әсері болды. Басқа бөлімдерге қарағанда, сұхбат жанры бізде көбірек қолданылатын. Ол кезде лауазымды қызметтегі адамдардың, әдебиеттен, өнерден, ғылымнан, спорттан басқа сала­лардағы кісілердің сұхбат бе­руі ілуде бір кездесетін еді ғой. Жұрт­тың аз сөйлейтін кезі... Сол жыл­дарда Ғабит Мүсірепов, Сер­ке Қожамқұлов, Сәбира Май­қанова, Людмила Зыкина, Мах­муд Эсембаев, Евгений Мат­веев, Олжас Сүлейменов, Нұр­мұ­хан Жантөрин сияқты талай тұлғадан сұхбат алудың сәті түсті. 2000 жылы «Егемен Қа­зақ­стан­ға» қайтып келгеннен кейін сұхбаттасқан адамдардың ара­сынан Шыңғыс Айтматов, Сергей Михалков, Михаил Улья­нов, Ан­дрей Кончаловский, На­талья Арын­басарова, Би­бігүл Төлегенова, Гүл­файруз Ыс­майы­лова, Олжас Сүлейменов, Әбіш Кекілбаев, Сергей Соловьев, Төрегелді Шарманов, Асанәлі Әшімов, Сәбит Оразбаев, Саты­балды Нарымбетов, Дариға Тналина, Николай Анастасьев секілді есімдерді бөле атай аламын. Грузияның экс-президенті Эдуард Шеварднадземен, Тәжікстан президенті Эмомоли Рахмонмен, америкалық белгілі тарихшы, саясаттанушы Марта Брилл Олкотпен, Бәйкен аға Әшімовпен, «Құранның» поэтикалық аудармасын жасаған имам Валерия Пороховамен жа­салған сұхбаттар да өзіме ұнайды. Жалпы, сұхбатқа қойылатын талап әртүрлі. Кейде оқырман үшін онша тартымды, қызғылықты көрінбейтіндей, бірақ өтетін не өткен оқиғаның алатын орнын, соны ұйымдастырған елдің салмағын сезіндіру үшін жасалатын, саяси тұрғыдан аса қажетті, өте жауапты сұхбаттар да болуы мүмкін. Мысалы, Еуропадағы Қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының 2010 жылғы Астана саммитінің алдында айналасы сегіз күннің ішінде Еуропаның бес елінде болып, алты бірдей сұхбат алып қайттым. ЕҚЫҰ Бас хатшысы Марк Перрен ди Бришамбо, ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының құр­метті төрағасы Жоао Соареш, ЕҚЫҰ Парламенттік Ассам­блея­сы төрағасының орынбасары Александр Козловский, ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясы төраға­сының орынбасары Бенджамен Кардин, ЕҚЫҰ-ның Аз ұлттар істері жөніндегі Жоғарғы комиссары Кнут Воллебек, ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институттар мен адам құқы жөніндегі бюросының директоры Янез Ленарчич сияқты биік лауазымды тұлғалардың Қазақстан туралы, Назарбаев туралы, алдағы Астана саммиті туралы салмақты пікірлері газетте бірінен кейін бірі, жедел жарияланды. Ол деңгейдегі адамдармен кездесу, сұхбаттасу оңай еместігін білесіз. Мұндай шаруаларды Сыртқы істер министрлігі басшылығының, сол елдердегі елшілердің көмегімен ғана атқара аласыз. Үлкен саясат үшін маңызды ол сұхбаттарды Ақор­даның айтуымен орысша газеттер де жариялады. Басылым беделіне бұл да керек.

– Сегіз күнде бес елде... Әлемді көп аралағаныңызды білеміз, өзіміз де куәміз. Жалпы, ұзын саны қанша елде болғансыз?

– 59 елге табан тиіпті.

– Бұрын да осы шамада айт­қаныңыз есімде.

– Содан бері ол сан көп өсе қойған жоқ. Негізгі елдер қайта­лана береді ғой. Әйтпесе, шетке көп шығуын көп шықтық. Бір АҚШ-тың өзіне алты рет, бір Жа­понияның өзіне бес рет, бір Францияның өзіне бес рет, бір Италияның өзіне төрт рет жолым түскен екен, мысалы. Он­дай елдер баршылық. Газетте жүрген соңғы алты-жеті жылда барған елдерімнің тізіміне қосыл­ғаны тек екі ел – Бразилия мен Индонезия болғаны есімде. Одан беріде де солай. Мысалы, өткен жылы жазда ұлымызға қонаққа барғанда Еуропаның алты елін көлікпен аралап қайттық, ал соның ішінде жаңадан көргенім Португалия ғана. Парламентке келгелі бергі үш жарым жылдың ішінде де біраз елге бардық. Со­лар­дың ішінде өзім бұрын бол­маған ел – биыл көрген Қатар ғана. Кеше Мәжіліс Төрағасы Нұрлан Нығматулин бастаған пар­ламенттік делегацияның құра­мында Вьетнамнан оралдық. Ол елде 2011 жылы Президенттің ресми сапары кезінде болған едім. 59 ел деген де аз ел емес қой. Шү­кір. Осының бәрі Тәуел­сіздіктің ар­қасы. «Егемен Қазақ­станның» арқасы.

Сұхбат тақырыбына оралайық. Осы жанр бойынша газетте жүр­генде тындырылған негізгі шаруа, әрине Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевпен 2011-2015 жылдар аралығында жасалған сұхбаттар. Бұл іске кіріскенде Елбасымен әңгімелер әрі кетсе бір-екі жылда аяқталар деп ойлағанмын. Олай болмай шықты. Бұл арадағы қиын­дық Елбасының сұхбат беруге келісімін алудың, тығыз жұмыс кестесіне қосылудың ұйымдастыру мәселелерін шешуде ғана емес. Негізгі қиындық – сұхбатта қам­ты­латын мәселелердің мәніне қанығу, сол бойынша қоюға болатын, қою қажет сұрақтарды ойлас­тыру, әңгіме барысында туындап қалатын тақырыптарды қозғауға дайын тұру. Солай ете алған сияқтымын. Нұрсұлтан Әбішұлы 2015 жылы шыққан «Өмір өт­келдері» атты сұхбат кітабының алғы­сөзінде журналистік жұмы­сымды жақсы бағалады. Жалпы, өз басым Елбасының ел үшін еткен еңбегін көрсетуден аянып қалған емеспін. Атына мінгесіп, жарты әлемді шарлап шыққаным, төрт құрлықтың (Аустралияға жолым бір түспей-ақ қойды) түкпір-түкпірінен көлемді репортаждар жолдағаным өз алдына, сан қырлы қызметіне көптеген публицистикалық мақалалар арнадым. Тек Елбасы туралы жазған­дарымның басын қосса да кемінде екі том құралып қалар. Оның сыртында, Нұрсұлтан Әбіш­ұлының «Таңдамалы сөздер» деген атпен жарияланған қазақша тоғыз томдығының арнаулы редакторы болғаным, сол тоғыз томның аудармасын ұйымдастырғаным, ондағы әр сөйлемге шұқшиып, жеке-жеке салыстырып, қажет жерін түзеп, жетілдіріп шыққаным, талай сөзді аударғаным тағы бар. Бұл өзі бас-аяғы екі жылға созыл­ған айта қаларлықтай ауыр жұ­мыс болды. Жауаптылығы тіпті бө­лекше.

 «Ұлттық рухтың ұлы ұстындарының бірі»

– Газеттің тоқсан жылды­ғында, сол кездегі опера және балет театрының сахнасында бас­тан-аяқ ауызша жасаған баян­дамаңыз елдің есінде. Осыған қарап-ақ ба­сылымның сіздің жан-жүрегіңізге қаншалықты жақындығын біле беруге болар еді. Бұл газеттің ел өмірінде алар орны туралы не айтар едіңіз?

– Дәл сол күні түске дейін редак­цияға Елбасымыз келген еді. «Егеменнің» жаңа ғимаратын өзі салтанатты жағдайда ашып, журналистерге кеңінен толғап сұхбат берген еді. Мемлекет басшысының ұжымға келуі деген оңай шаруа емес. Қат-қабат ұйымдастыру істерімен қапылып жүріп, театр­да жасайтын баяндаманы тіпті тезис күйінде қағазға түсіруге де шама болмағаны рас. Бірақ газет тарихы да, басылымның абыройын асырған ардақты азаматтар да көңілде сайрап тұрған соң емін-еркін әңгіме түрінде баяндап шыққанмын. Оның негізгі себебі, жаңа сіз айтқандай, басылымның жүрекке жақындығында.

«Егемен Қазақстан» – елдік­тің белгілерінің бірі, ұлттық руханият­тың атрибуттары қатарында қас­тер­лесе болатындай халықтық қазынамыз. Бұл газет – ұлттық рухтың ұлы ұстындарының бірі. «Егеменіміз» барда егемендігіміз еңселі болмай қоймайды. Биыл көктемде Ұлттық академиялық кітапханада газеттің он томдық шежіресінің алғашқы бес томдығы таныстырылды. Сол басылымның әр бетін ашып қалсаңыз тарих тіріліп, сөйлеп ала жөнеледі. Жиырмасыншы ғасырда елдің басына не келіп, не кеткенінің, мына байтақ далада не болып, не өткенінің бәрі сайрап тұр. Бұл жүз жылдың ішінде газет елдің жанды жылнамасын жазып шықты. Бір ғасырдың бойын­да оның аты сан рет өзгерді. Газеттің аты өзгерсе де, заты өзгерген жоқ. Халықтың сөзін сөйлейтін ұлттық басылым күйінде қала берді. Әр сөздің саңылауынан сығалайтын цензура заманында да халықтық сипатын, елдік мінезін сақтай алды. Жақында Дихан Қамзабекұлы «Смағұл және «Еңбекші қазақ» атты мақаласында: «Еңбекші қазақ» ресми партия мен үкімет­тің үні болса да іс жүзінде А.Бай­тұрсынұлы мен Ә.Бөкейхан шы­ғарған «Қазақ» газетімен рухтас боп қалды», деп баға беріпті. Дәл баға. Қаншалықты қиынға түссе де газет осыны жасай ал­ған. Бір ғасырдың бойында газет­тің шығатын жері де сан рет өзгерді: Орынбордан да шықты, Қызылордадан да шықты, Алма­тыдан да шықты, Ақ­моладан да шықты. Қайдан шыққанда да ойдан шықты. Тәуелсіздік таңы атқанда елмен бірге «Егеменнің» де бағы жанды – еркін ойлы басылымға айналды. Газет бүгін де өз биігінде тұр. Өзіміз сенім көрсеткен Дархан Қыдырәлі бауырым ел газетінің эстафетасын лайықты іліп алып кетті. Кешегі асыл ағаларымыз салған сара жолды жақсы жалғастырып жатыр.

– Газеттің сіздің өз өмірі­ңіздегі орнына қатысты не айта аласыз? 2003 жылы сіз Ақ­па­рат министрі қызметіне та­ғайын­далдыңыз. Сонда ұжым­­мен қоштасарда сіз: «Егер қалам ұстаған адам «Еге­мен Қазақстанды» бас­қар­ған соң басқа бір жұ­мысқа жоғарыладым деп санаса, қателеседі. Өйткені қалам ұста­ған адам үшін «Егеменді» бас­қарудан биік белес болмауға тиіс», дедіңіз.

– Қазір де солай санаймын. Мұндай газетте жұмыс істеу – абырой, оны басқару – басқа қонатын бақ, ал ұзақ жылдар бойы басқару – сирек қонатын бақ. Ал маған бас газетті аттай он алты жыл басқару бағы бұйырды. Осы сұхбатқа іштей дайындалғанда тоқсан жылдыққа шығарған «Бас басылым» деген кітап-альбомға жазылған алғысөзді қайта оқыдым. Міне, мына бір тұсын көшіріп те алғанмын: «Қазақтың сөзін ұстаған небір жақсы мен жайсаңның қа­сиетті жолын жалғастыру ба­қы­ты бұйырған тағдырыма тәубе деймін, халқымыздың бас га­зетінің тізгінін тапсырған Елба­сына шек­сіз алғысымды білдіремін», деген екенмін. Сол сөзімді тағы да ықыласпен қайталаймын.

«Алты есе арттыру – айтуға ғана оңай»

– Бізге редакциялық лездемеде айтатын бір сөзіңізді газет арқылы оқырмандарға да жеткізсем деймін. «Егеменнің» бір ерекшелігі мынада: өзге газеттегі мақала соны жазған автор­дың сөзі болып қаралады, ал «Егемендегі» мақала соны жариялаған газеттің сөзі болып қаралады деуші едіңіз ғой.

– Елдің «Егеменнің» сөзіне сенетін қалпын, ондағы сөзді көптің ортақ ойы санайтын сипатын сақтап қалуға тырысу өте маңызды.

Біз газеттің мәртебесі өзгеріп, Үкіметтің құрылтайшылығынан айырылып, қатардағы акционерлік қоғамға айналып қалған алғашқы күндерден осыны қатты қамдадық. Сан түрлі себептерге байланысты басылымның таралымы 38 мың данаға дейін құлдырап кеткеніне алаңдадық. Әрі ойлап, бері ойлап, ақыры басылымның халықтық сипатын қайта қалыптаудың бас­ты жолы газеттің негізгі авторы халықтың өзі болуы деген тоқтамға келдік. Өмірдің сан саласынан айтары бар, қаламының желі бар адамдарды іздеуге кірістік, талай жылдан бері газеттен қол үзіп қалған қаламгерлерді авторлыққа қайтадан тарта бастадық. Тақы­рып­тық, тоқсандық жоспарлар жасалатын болды. Әр бөлім ал­дағы кезде қандай мәселелерді қаузайтынын, оларды редакция журналисі немесе тиісті автор қай кезге дейін зерттеп шығуға, жазып бітуге тиіс екенін біліп отырды. Нәтиже көп күттірген жоқ. Енді жазатын жұрт «Егеменде» мақала жариялауды абырой санайтын болды. Мақала деген ағылып түсе бастады. Таңдауға, көңіл толмаған дүниені қайтаруға немесе жетілдіруді талап етуге мүмкіндік ашылды. Елдің беті «Егеменге» бұрылды. «Ел газеті» деген жаңа аты бірте-бірте орныға бастады. Алғашқы бір жылдың өзінде газет таралымы бір жарым есеге артып шыға келді. Еңбек бағаланды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2002 жылғы 12 наурызда өткен Қазақстан журналистерінің I кон­гресінде сөйлеген сөзінде: «Журналистердің өзінің құлшы­нысы мен біліктілігі болмаса, мемлекет тарапынан атқарылған ешқандай шара пәрменді болып шықпайды. Мысалы, «Егемен Қазақстан» газеті бір жылдың өзінде ғана басылымның таралымын 27 мың данаға арттыра алды ғой. Міне, қолдауды осындай бұқаралық ақпарат құралдарына көрсету керек», деп қадап айтты. Бұл сөз бізге үлкен демеу болды. Ендігі жерде баспасөзге жазылым науқанын жүргізудегі сөзімізді де өтімдірек етуге айналды... Сөй­тіп таралым жылдан-жылға өсе берді, өсе берді. Ақыры біз газеттің таралымын 38 мыңнан 212 мыңға апардық. Алты есе арттыру – айтуға ғана оңай. Бұл қыруар қарекеттің, жұмылған жұмыстың жемісі.

Айып етпеңіз, тағы бір жағ­дайды айтып қалғым келеді. Мұны өз басым шын мақта­ныш етемін. Елбасының қамқор­лы­ғының арқасында біз редакция қызметкерлерінің тұрмыс жағдайын да жақсылап жөндей алдық. Сегіз қабаттық сәулетті ғимарат салдырдық. Екі көп пә­терлі үй, екі жатақхана тұрғыз­дық. 2016 жылдың басында «Еге­мен Қазақстанда» бас­панасыз бірде-бір қызметкер қалмаған еді. Осындай-осын­дай сауапты істерді ойлағанда сү­йікті газетімнің ғасыр­лық торқалы тойының қуа­нышы жан-жүрегімді жібітіп жіберетінін несіне жасырайын. Өз өмірімдегі ең бір мерейлі сәттердің талайы осы газетпен байланысты. Жиырманың бел ортасына да жетпеген шақ­та табалдырығынан аттаған редак­цияның есігінен кіріп, төріне дейін жеттім. Тілшісі де болдым, бөлім меңгерушісі де болдым, редакциялық алқа мүшесі де болдым, бастауыш журналистер ұйымының жетекшісі де болдым, кәсіподақ ұйымының төрағасы да болдым, бастауыш партия ұйы­мының хатшысы да болдым, осы жерден партияның Орталық комитетіне қызметке шақырылып, оның баспасөз секторында газеттің кураторы да болдым. Талай жыл аппаратта, Мәдениет министрлігінде, Телерадиокорпорацияда жұмыс істеп келіп, 2000 жылы жаңадан құрылған акционерлік қоғамның президенттігіне бекітілдім. Осы жерден 2016 жылы Мәжіліске ауыс­тым. «Егеменде» жүріп, журналистік кәсіптің қыр-сыры­на қанықтық, ой ұстадық, тіл ұштадық, күндіз әріп түзетіп, түнде қаріп күзетіп, ауыр жұ­мыста шыңдалдық, елдік істің жауапкершілігін сергек сезіндік. Азаматтықтың үлкен мектебінен өттік. Абыройын да иелендік. Министр атансам да, депутаттыққа сайлансам да алдымен «Егемен­дегі» жанкешті еңбектің ескерілуі екенін жақсы білемін. Ана бір жылдары баспасөзге жазылу науқанында қоятын айдарымыз болушы еді – «Ел газеті «Егемен», жазылмайын неге мен?» дейтін. Соны сәл өзгертіп айтып, «Азамат еткен «Егемен», ардақтамайын неге мен?» десем, артық сөзге баламассыз. Дәл қазір, баспасөзге жазылым қызу жүріп жатқанда мына жайдың басын ашып айтайын: «Егемен» – елдіктің ерен мінбері. Бұл газетті жаздырып алдырып, жүйелі оқу арқылы сіз елмен бірге тыныстайсыз, елшіл адам, мемлекетшіл тұлға ретінде қалыптасасыз.

«Егемен Қазақстанның» жүз жылдығы – елдігіміздің биік бір белесі, қазақ руханиятының ме­рейлі мерекесі, ұлттық жур­налистиканың ортақ тойы. То­йымыз тарқамасын!

– Сізге де бар жетістікті ті­лейміз. Жақсылығыңызды ұмыт­­паймыз, аға!

Әңгімелескен

Қарашаш ТОҚСАНБАЙ,

«Егемен Қазақстан»