Сыршыл ақын, мемлекет және қоғам қайраткері, жерлесіміз Кәкімбек Салықов кіндік кескен, балалық бал дәурені өткен туған жері жайлы былай деп толғанады: «Жалғызтау мен Сырымбеттің арасы Үкілі Ыбырай мен Ақан серінің асыл мекендері, ауылы-аралас, қойы-қоралас. Құдандалы бауыр-туыс болып кеткен сыйлас, тату ауылдардан құралады.
Үкілі Ыбырайдың ауылы – Жалғызтаудың оңтүстігінде орналасса, Еңбек Сырымбетке жақындау Жарқын көліне тақау жатыр. Ал Ақтас сол аймаққа ортақ Қамсақты өзеніне таяу жерде бой жазса, Сырымбеттен Егіндіағаш он бес, Дәуқара жеті-ақ шақырым, бұл ауыл мен Еңбектің арасы он екі шақырым. Бұлақ, Қарағай ауылдарымен іргелес Құмтөккен Сандыбай бұлағының басына орналасқан. Бұл ауылдар – ескірмес алтын бұйымдай ескі, дос ауылдар».
Жоғарыда аталған бір шоғыр қазақ елді мекендері ішінде Бұлақ, Ақтас, Қарағай ауылдары 1929 жылы ұжымшарға біріккен сәттен бастап еншісі бөлінбеген күйі қызықты да, шыжықты да бастан бірге кешіріп келеді. Бүгінгі құлазыған, адам жанын ауыртатын кейпіне қарап ондаған мың бас ақтылы Шопан ата түлігін мыңғыртып өсіріп, телегей-теңіз табысымен республикамызға дейін танылды дегенге сену қиын. Мектеп жабылғалы Қарағайдың түтіні селдіреп қалған. Ақтас тоғыз жылдық білім үйінде оқушылар саны азайған. Округ орталығы Бұлақта да шетін проблемалар жетіп-артылады.
Мұнда клуб үйі жоқтығынан жастар бос уақыттарын қайда өткізерін білмей дал. Ауылішілік, ауданға қатынайтын жолдардың жайы сын көтермейды. Сапалы ауыз суға зәрулік басым. Бірінші кезекте шешімін табуы тиіс осындай әлеуметтік мәселелер тұрғындарды көп жылдан бері толғандырып келсе, енді оған тағы бір «бас ауруы» қосылып отыр. «Егемен Қазақстанның» тілшілер қосынына арнайы келген бастамашыл топтың шағым хатымен танысып шықтық. Онда қазақ ауылдарына тән жанайғай баяндалыпты. «2014 жылы ауыл іргесінен «Әулие Голд Майнинг» компаниясы алтын өндіретін кен орнын ашқалы экологиялық жағдай ушығып кетті. Оның ақыры қатерлі кеселдердің, адам өлімінің көбеюіне соқтырып отыр. Қиыршық тастарды заңсыз қазып, тасымалдау фактілері бірнеше рет тіркелгенімен, еш шара қолданылар емес. Ірі көлемдегі мұндай талан-тараждарға қашан тосқауыл қойылары белгісіз. Ауыр салмақты тіркемелі көліктер жолдарды жарамсыз етіп тастады», делінген хатта.
Құлсары әулие жерленген оба маңынан табылған алтын қорының жалпы аумағы 400 гектарға жуық. Жер қойнауын барлау, зерттеу жұмыстары өткен ғасырдың ортасынан басталып, құрамында адам ағзасына қатерлі уран, тағы басқа ауыр металдар болғандықтан, игерілмеген күйі қалған болатын. Алайда ресейлік «Майнинг Солюшинс» компаниясының «Әулие Голд Майнинг» және «Геобайт Инфо» деп аталатын еншілес кәсіпорындары 2002 жылы аталған аумақты зерттеуге рұқсаттама құжаттарын алған. Осыдан бес жыл бұрын тау-кен зауытының алғашқы қадасы қағылғанда тұрғындар қатты алаңдаушылық білдіріп, көңілдеріндегі күдікті жасырып қала алмады. Бағдарламаның жүзеге асырылуына үзілді-кесілді қарсы болып, құзырлы органдар, компания өкілдерінің қатысуымен бірнеше рет қоғамдық тыңдалым ұйымдастырылған. Ауыл имамы Ерғали Оразалиннің «Осы маңайда сібір жарасымен ауырған малдардың өлексесі көмілген арнайы орын бар. Ол жерден қазба байлық табылса, не істейсіздер? Қоршаған ортаға нұқсан келсе, кім жауап береді?» деген сұрағына «экологиялық, экономикалық, құқықтық сараптамалар жүргізілген. Бәрі талапқа сай болады. Алаңдауға еш негіз жоқ. Алынған табыстың бір бөлігі жергілікті жерлердің әлеуметтік мұң-мұқтаждарын шешуге бағытталады. Зерттеу шараларына 100 миллион теңге жұмсалып, 20 тонна алтын қоры анықталды. Өңірде түсті металлургияны дамытып, салаға инвестиция құятын боламыз» деген жауапқа ауылдың ақкөңіл, аңқау адамдары имандай сеніп, ортақ мәмілеге келіп тарасқан. Қазір таудай уәденің аяғы қылдай болып, қағаз бетінде қалған. Оған төменде тоқталамыз.
Фирманың кезең-кезеңмен атқаратын жұмыс кестесі өте ауқымды. Жобалық құны 2,7 миллиард теңгені құрайтын өндірістік алтын кеніші алғашқы бесжылдықтың Индустрияландыру картасына енгізіліп, 600 мың тонна өнім өндіру, толық қуатында іске кіріскенде 350 жаңа жұмыс орнын құру белгіленген. Алайда алтын аралас топырақты екшеп, өңдейтін кешеннің экономикалық-әлеуметтік маңызының бұлақтықтар үшін көк тиын құны қалмаған тәрізді. Арада 4 жылға жуық уақыт өткеніне қарамастан тұрғындардың өмір сапасы жақсарудың орнына, керісінше, төмендеп барады. Екіжақты келісімшартта көрсетілген талаптар толық орындалмағандықтан жаңа түйткілді мәселелер қордаланып, өндіріс орнынан пайда емес, зардап шегіп отырған жұртшылықтың орынды ашу-ызасын тудырып, оның соңы бастамашылдық топ құруға соқтырған. Оның жетекшісі Болат Бейсенбаевтың айтуынша, әзірге жобаның қамтыған аумағы – 3-5 шаршы шақырым. Келешекте 25 шақырым аумақ қазылып, өнім 14 метр тереңдікте ашық әдіспен өндірілсе, жағдайдың одан әрі мүшкілдене түсері анық. Ең сорақысы, елді мекенді ауру мен өлім-жітім жайлап барады. Соңғы 3 жылда шағын елді мекенде 30 ауылдасымыз дүние салды. Араларында өрімдей жастар да, обыр ауруына шалдыққандар да бар. Мұның бәрі радиацияның таралуы кесірінен. Топырақ пен су құрамында улы заттардың нормадан асып кеткенін айғақтайтын құжаттар қолымызда бар. Бұған дейін ел-жұрт қатерлі ісіктің, жүрек-қан тамырлары ауруларының не екенін білмейтін. Енді күрт өсіп кетті, дейді ол ашынған үнмен. Келтірілген деректер бойынша соңғы 10 айда 5 адам көз жұмса, екеуі онкологиялық дерттен қайтыс болған. Жалпы, Қызылжар – қатерлі ісік бойынша елімізде алдыңғы орында. Оның ішінде қауіпті дерт Есіл ауданында да кеңінен таралған. «Соңғы 1,5 жылда 18 адам шетінеді. Олардың жетеуі кеніште еңбек еткен. Аяқ-қолдары балғадай, тепсе темір үзетін азаматтар еді. Бұрын ыңқыл-сыңқылын естіген емеспіз. Судың сапасы бұрынғыдан да нашарлап кетті. Өткен ғасырда қазылған құдық суын тұтынамыз. Ыдыстың түбінде екі елідей тұнба қалады. Алтынды тазалау үшін натрий цианий сияқты химиялық қосындылар пайдаланылатын көрінеді. Оның ауамен таралып жатпасына кім кепіл? Аудан аумағы арқылы табиғи уран белдеуі өтетінін ешкім ескергісі келмейді. Алтын бар жерде уран болатыны ешқандай құпия емес. Бізден консервацияланған уран кен орындары да алыс емес. Кезінде Семей полигоны жайлы ащы шындықтарды бүркемелеп келген жоқ па? Елес құсап кезген жайсыз ақпараттар ел ішін алатайдай дүрліктіріп бітті. Жол жөнделеді, тіршілік нәрі жеткізіледі деген уәделер жыл сайын қайталанады. Ата-баба қонысынан көшкенде қайда барамыз? Басқа жаққа қоныс аударуға көбі қауқарсыз. Алпауыт инвестор келгелі тірлігімізден құт-береке қашты. Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айрылдық. Алтынның ортасында отырып көрген күніміз осы», дейді ауылдың байырғы тұрғындары.
Құзырлы органдар бұл уәждермен келіскісі жоқ. Денсаулық сақтау басқармасы және Тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сапасы мен қауіпсіздігін бақылау департаментінің жетекшілері радиациялық фон деңгейі қалыпты екенін, тексерістер нәтижесінде стандартқа сай келмейтін сынамалар анықталмағанын алға тартады. Олардың статистикалық мәліметтеріне қанша құлақ асқымыз келсе де, сене қою қиын. «Арқада қыс жайлы болса арқар ауып несі бар?» демекші, төрт түлік малын өсіріп, бала-шаға нәпақасын айырып отырған тұрғындар еш негізсіз емен есіктерді қағып, табалдырығын тоздырмайтын шығар? Елді мекендер мен балаларының болашағына, тағдырына алаңдағандықтан респубикалық ведомостволарға дейін дабыл қағуын қасақана жасалып отырған әрекетке балаушылар да жоқ емес. Мүйізі қарағайдай басшылардың БАҚ өкілдерімен өткізген брифингте «Бар гәп ауыл тұрғындарының су құбырын өткізіп беруді сұрап отырғанында. Екінші, жол салып беруді сұрайды. Осыларды тездету үшін әдейі осындай әрекетке барып отыр» деп ақиқат ауылынан алшақ кетуі «жаны ашымастың қасында басы ауырмастың» қылығын көрсетсе керек. Олардың «Бұлақ ауылдық округі бойынша онколог дәрігердің диспансерлік есебінде өсім жоқ. 2016 жылы – 9, 2017 жылы – 8, 2018 жылы– 9, 2019 жылы 5 адам қайтыс болған. Жалпы өлім-жітімнің өсуі байқалғанымен, қатерлі ісік көрсеткіші тұрақты» деуі мал санағын жүргізгендей әсер қалдырады.
Зауыттың өз жұмысын тоқтатқан кездері де болыпты. Оның бір сыры жоғары технологиялық құрал-жабдықтарды орналастыра алмауына тірелетін сыңайлы. Өз жұмысын осылайша ескі ырғақпен жалғастыра беретін болса, жерасты суына сіңген зиянды қалдықтардың көрші ауылдарға да таралып кетуі ғажап емес. Оның үстіне техникалық қауіпсіздік ережелері жиі бұзылады. Шикізат сақтайтын ыдыстар талапқа сай емес. Кеніште бүгінде 110 адам еңбек етсе, 17-і ғана – жергілікті тұрғындар. Қаражат табудың басқа амалы қалмағандықтан кезінде осында жұмысқа орналасқан бұлақтықтар қатары қазір сиреп қалған. Денсаулығы сыр бере бастағаннан кейін кетуге мәжбүр болғандардың саны аз емес. Солардың бірі – Тілектес Есжанов. «Ауылда ширек ғасырға жуық жастар көңіл көтеретін, демалатын орын жоқ. Жаны ашыса, компания бес жылда бір мәдениет үйін салып берер еді. Ойлайтындары – тек өз қамы», дейді ол.
Түрлі деңгейдегі құзырлы мекемелерге жолданған ұжымдық арыз-шағымдардың бірі аймақ басшысы Құмар Ақсақаловқа бағытталғаннан кейін сең қозғала бастаған тәрізді. Аудан әкімі Алтынбек Абдоллаевтың сөзіне сенсек, топтық су құбыры Бұлақ ауылына 2022-2025 жылдарға қарай жететін көрінеді. Бұл орындалатын меже ме, әлде «тумаған балаға көйлек пішу» секілді сырғытпа жауап па, оны уақыт көрсетеді. Ал «алтын көрсе періште жолдан таядының» керін келтіріп отырған шетелдік алпауыт компания басшылығы әзірге үнсіз. Әліптің артын бағуларына қарағанда не ойлағандары белгісіз.
Солтүстік Қазақстан облысы,
Есіл ауданы