Маршал Титоның орындауындағы «Қараторғай»

Тойдың әбден қызған тұсын­да Моңғолия маршалы Ю.Цеден­балға Югославия елінің басшысы, әскери маршал Иосиф Броз Тито жо­лыққысы келетіні жайлы хабар жетеді.

Броз Тито  – 1892 жылы Хор­ватияның солтүстігіндегі Кум­ро­вец атты елді мекенде ту­ған. Бі­рін­ші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1915 жылы майдан ала­ңында жараланып орыстардың тұтқ­ынына түсіп, лагерьде болған. Осында жүріп орыс тілін үйренген. Тіпті Лев Толстой шығармаларын түп­нұсқада сүйсініп оқыған. Кейін коммунистік партияның ха­лықаралық қайраткерлерінің бі­ріне айналып, 30 жыл мемлекет басқарып, 40 жыл Югославия коммунистеріне көсем болды.

Сөйтіп екі елдің қос маршалы Мәскеу төрінде қол алысып, орыс тілінде армансыз әңгімелескен. Бір әредікте Броз Тито: «Секе, менің арманым биебаудың басында тұрып, сары қымыздан қанғанша бір ішу. Естуімше, сіздің елдің жай­лауында тамыз­дың шүйгін шө­біне піскен қымыз көп дейді. Құ­дай бұйырса, келесі жы­лы бірге оты­рып, жайлауда қымыз ішсек қалай?» деп әзіл-шыны аралас ұсы­ныс айта­ды. Ю.Цеденбал жа­рық­тық «Келіңіз, қанша ішсеңіз де­ қымыз табылады» деп жалбақ қағады.

Сонымен келесі, 1968 жылы Югославия басшысы Моңғол еліне келеді. Көміліп қымыз іше­ді. Жуықта осы тарихи сапар жай­­лы жазылған естелікке кө­зім түс­ті. Авторы – Моңғолхуу Бес­тай­ұлы дейтін қазақ екен. Бұл аға­­мыз Шыңғыс хан жұртына аты мә­лім журналист. Бір айыбы – тек моңғолша жазады. Ұзақ жыл елдің бас басылымы «Үнен» («Правда») газетінде тілші болған.

Мүкеңнің айтуынша, Броз Титоның өмір-тарихында көш­пенділердің дәстүр-салты айрық­ша қымбат. Өйткені 1915 жылы орыстың тұтқынына түскен ол Оралға жер аударылады. Тито бұл арадан қашып шығып Ом­бы қаласының маңындағы Алек­сандровск ауылында жан­сауғалап жүрген жерінен қазақтың бір байы өкіл бала етіп «асырап» алады. Сөйтіп Тито қазақтың ұлы болып шыға келеді. Өкіл әкесінің сібірліктерден сатып алған су диірменін іске қосып, ұн тартып қазақтарды қарық қылады. 

Бұл оқиға жайлы 1987 жы­лы Мәсекеуде жарық көрген «Они остаются с нами» атты Тито­ның өз естелігінде: «Түр­меде өлімші қалде жатқан мені қазақтың бір дәулетті адамы келіп, алып кетті. 10 шақты киіз үйден тұратын қазақ ауылына әкелді. Кейін білсем бұл жер қазақ­тардың мекені екен. Орыс­тар өлкені «Киргизская край» деп атағандықтан мен өзімді ал­ғашында қырғыздардың арасында жүр­мін деп ойладым. Кейін білдім бұлар ұшан-теңіз даланың иесі, әрі көшпенділердің соңғы мұрагері қазақтар екен. Өкіл әкемнің тек өзінде 2500 жылқы болды. Мен қазақша тәп-тәуір сөйлейтін және халық әндерін нақыштап айтатын дә­режеге жеттім. Айдауда жүр­генде өкпеме суық тиіп, ауыр дерт­ке шалдыққан едім. Қазақ ауы­лына келіп үздіксіз қымыз ішудің арқасында 3 жылда құлан-таза айықтым».

Тағы бір дерек, орыс қалам­гері Евгений Матониннің «ЖЗЛ» серия­сымен 2012 жылы жарық көрген «Броз Тито» атты кітабы бар. Осы туындының «Ресей тұт­қынында болған күндер» ат­ты бөлімінде: «1917-1920 жыл­­­дар аралығында Иосиф Броз қырғыздардың арасында өмір сүрді. Ол өзінің өкіл әке­сі Жек­сенбаевқа (тұпнұсқада Жак­­сен­баев) адал болды. Ол өз ағайын­дарын (қазақтарды айтады) ақтардың бұлап-тонауына қарсы көтеріп, халықты болше­виктік сенімге бағыттады» деп жазыпты. Бұл жазбадан біз Ти­тоны қазақ асырап алғанын анық аңғарамыз.

Сол сияқты аталған тақы­рып бойынша ізденген қазақ жур­налисі Қуаныш Ахметов мар­құмның пайымдауынша Ти­тоның асырап алған өкіл әкесі – Иса Жексенбаев деген ауқатты қазақ. Оның Омбы қаласына таяу маңда  жеке шаруашылығы бол­ған. Егіншілікпен айналысқан, жылқы өсірген. Тіпті Исекең көр­­ші Михайловка атты ауылда тұратын Полина Белоусова деген орыс қызға құда түсіп, қалың малын төлеп Титоны үйлендірген. Онымен қоймай қызыл бөренеден қию­ластырып үй салып берген. Исекең 1937 жылы омбылық қай­раткер Мұқан Әйтпеновтің контр­революциялық тобында болды деген жала арқалап, «халық жауы» ретінде атылып кеткен екен. Ұр­пақтары (Жүнісовтер) бар. Олар Омбы облысы Шарбақты ауданы «Қойшыбай» ауылында тұрады («Егемен Қазақстан». 25 шілде, 2001 ж).

Сөзіміздің басына қайта ора­лайық. Моңғолдың кең көсілген даласы, шұрқыраған жылқы, жайылып жатқан малды көріп, өзінің қазақ даласында өткізген күндері есіне түскен Тито «ме­німен қазақ­ша сөйлесетін адам бар ма?»  дейді ғой. Сол тұста Моңғолияның Жос­парлау агент­­тігінің төрағасы, кейін Ми­нистр­­лер кеңесінің  бірінші орын­басары­ қызметіне де­йін көтеріл­ген, ба­ла кезін­де қазақ­тардың арасында өсіп, қазақ тілін үйренген Түмен­байыр Рагша деген азамат «Кел, сөйлесейік мен бармын» деп­ті. Сөйтіп, екеуі кең жайлауда киіз үйде қымыз ішіп отырып қазақша көсілген көрінеді. Со­дан қымызға қызған Тито «мен қазақша өлең айтам» дейді ғой. «Қандай өлең айтасыз?» «Қараторғай». Қасындағы Рагша досы дереу «Маршал Титоның орындауында қазақтың халық әні «Қараторғай» деп салтанатты түр­де жариялап жіберіпті. Содан екеуі қосылып әлгі әнді айтып шыққан екен. Тыңдап отырған бас хатшы, маршал Цеденбал қол соғып қарық болыпты.

Бұл оқиғаны хатқа түсірген адам жоғарыдағы Моңғолхуу аға­мыз. Біз Мүкеңнің бірнеше жылдың алдында Ұлан-батырда жарық көрген «Қарлы Алтайдың күмбірі» атты мың беттік естелік-жазбасынан алып, өзіміз білетін дерек-дәйекті қосып қазақтың жал­пақ тілімен оқырманға жеткі­зіп отырмыз.

Суретте: Киіз үйдің ішінде қымыз ішіп отырған Ю.Цеденбал мен Броз Тито. 1968 жыл. Моңғолия.