Ұлы нәубет: қасіреті мен тағылымы

– Алаш баласының сабақ алатын, сабақ болғанда да ащы са­бақ болатын тұстары аз емес, – д­ейді тарих ғылымдарының док­­­торы Қадіржан Әбуев, – оның барлығы өткен тарихымыз­да тұнып тұр. Біз кешегі Ке­ңес заманында еріксіз тілімізді тіс­теп, бұл тақырыпты ашып айта алмай келдік. Сондықтан көп­те­ген жастар бейхабар болып өсті. Рас, саяси қуғын-сүргінді көрген көне­к­өз қариялардың сыбы­рлап айт­қан сырынан сыр ұққан­дар да аз емес. Қазақтың басына төн­ген қасірет «жығылғанға жұ­дырық» дегендей бірнеше рет қай­­таланып келіп отырды. Нәу­бет­тің алғашқы жан түршіктірер зобалаңы 1921-1922 жылдары орын алғанын білеміз. Ал 1930-1931 жылдары кейбір деректерге қара­ғанда бір миллионнан астам адам алапат аштықтан қырылған. Бұл жайлы тарихи деректерді Омбының, Санкт-Петербургтің м­ұ­ра­ғат­тарынан кездестіруге бо­ла­ды.

Арқаның төсін жайлаған арда қазақ төрткүл дүниенің төрт бұ­ры­­шына тарыдай шашылып, са­ры қарын жас баланың қамы үшін ат жалына қонып үдере көшті. Бұл төңірек жергілікті жерде «іш жақ» деп аталатын Омбы, Түменге қоныс аударды. Мұнда қалғаны айдалды, атыл­ды, асылды. 1937 жылы әбден күшіне еніп, қорқыныш лебі бет қаратпай тұрған саяси қуғын-сүргін кезінде, ал­ғашқы бетте 110 мың адам атыл­ды. Ол кезде қазақтың саны 6 миллион шамасында болатын. Кей­бір тарихи деректерде 25 мың адамның «үштіктің» үкі­мімен өлім жазасына кесіл­ген­дігі айтылады және осы мың­да­ған адам­дар халқымыздың ішін­дегі қа­лау­лысы, сүттің беті­не шы­ға­тын қаймағы еді. Бы­лай­ша айт­­қан­да, ұлттың сапалы құ­ра­мын құ­райтын, өз зама­ны­ның озық ойлы, білімді тұлға­лары. Олар шын мәнінде өз ұлты­ның бо­ла­ша­ғы үшін басын құр­бан­дыққа шал­ғандар.

– Шынтуайтында, біз Еуропа халқы сияқты қалыптаса қойған жоқ едік. Олар жүріп өткен жолмен жүрген жоқпыз. Алаш баласы қынадай қырылып жатқанда қа­наттас жайылған, қоңсы отыр­ған өзге жұрттың бізге жаны ашыса ашыған шығар, бірақ ара түсу­ге қауқары жоқ еді, – дейді об­лыс­тық мұрағаттың мұра­ғат­шы­сы Талапкер Уәлиев.

Бірнеше жылға жалғасқан ашар­шылық пен саяси қуғын-сүр­гіннен кейін Алаш баласы ойсырай азайып, кеміп қалды. Егер тарих­тың осы бір тар соқпағынан аман өткенде, қазіргі қазақтың саны қанша болар еді. Саны ғана емес, ұлтымыздың озық ойлы, та­лантты ұрпағынан тараған қан­­шама жеткіншек жер басып жүр­мес пе еді. Тек соған жет­кіз­бе­ді ғой.

Кеңес өкіметінің астыртын саясаты күшті болды. Ол жүйе ұлт­тық интеллигенцияны шөптей қырқа шауып, тіпті тамырына дейін отап құртып отырды. Өйт­кені өзгеше ой, тың пікір айтып, ел ұйытқысы саналатын, ұлт бо­лашағын ойлайтын арыс­тарымыздан құтылуға тырысты. Бүгінгі күні біз сол ел үшін құр­бан болған, жанын қиған арыс­тарымызды лайықты баға­лай алып жүрміз бе? Олардың есімдерін кейінгі жас ұрпақтың жадында қалайтындай етіп, асыл мұраттарын, ізгі арманда­рын өне­ге, мысалға айналдыра алдық па? Шын мәнінде елі мен жерін, Отанын сүйе білудің нақты мыса­лы осы емес пе. Облыс орта­лы­ғында Алаш үшін құрбан болған Ахмет Байтұрсыновтың көшесі қандай деп бір адам ойланды ма екен? Қамыс пен қурай басқан, жолы тозып біт­кен шолақ көше. Тіпті оның қай жерде орналасқанын қала тұрғындарының көпшілігі біле бермейді. Аруағынан ұят тіпті. Есесіне Көкшетау қаласында бар болғаны жол-жөнекей қырық минут қана болған Валерьян Куй­бышевтың көшесін қараңыз. Міне, осындай сорақылықты о­й­л­­а­ғанда жаның түршігеді. Сонда біздің намысымыз қай­да? Тіпті күні кешеге дейін «Мырзажан» деп әлпештеп, Мирзоянды да құрметтедік-ау. Тарихтың ақтаң­дақ­тары ашылған кезде қап түбін­де жатпайтын ащы шындық менмұндалап бас көтерді. Қазір­гі күні сол Мирзоянның Қазақ­стан­да «халық жауларын» көбірек табу үшін қосымша жоспар сұра­ға­ны белгілі болып отыр. Біз осы қуғын-сүргіннің қасіретін безбендеп, нақты саяси бағасын бере алмай келеміз.

Облыстық прокуратураның деректеріне қарағанда, тәуел­сіз­діктің алғашқы жылдарында ақта­лу жөнін­де­гі құжат алу үшін өті­ніш берушілер қатары өте көп болған екен. Қазір азайыпты. Оның өзіндік себептері бар. Көп адамдар ақталды, енді біразы жастары келіп қайтыс болды және шетелдерге кетіп жатқандар бар. Бұрнағы жылдары ақталу мәсе­ле­сімен арызданып келгендер 80 адам. Негізінен ақталу туралы өтінішпен келетіндер – поляктар, чешендер мен ингуштар, немістер, тағы да басқа кеңес заманында Қазақстанға күштеп жер аударылған ұлттардың өкіл­дері. Мұның себебі неде? Біз­дің­ше, мұның бірнеше себебі бар. Алдымен саяси қуғын-сүргін құрбаны атанып, ақталу үшін жер аударылғаны немесе түрмеге қамағаны туралы құжат көшірмесі болуы қажет. Ал қазақтарды жер аударғанда Сібірге, яғни басқа өңірлерге жібер­ді және олардың балалары ағайын-туыстың қолында қал­ғандықтан, қамқоршысыз бол­мады. Тағы бір себеп, сол қиын-қыстау заманда «халық жауы­ның» баласы, не туысы атанбас үшін тектерін өзгертіп алатындар да аз болған жоқ. 30-жылдардың басындағы ашар­шылықтан қаншама қазақ қайтыс болды, қаншасы басқа жақ­қа жер ауып кетті. Өкінішке қа­рай, сол уақытта бұл туралы құ­­жаттама жүргізілмеген және ешқан­дай мәліметтер сақ­тал­ма­ған. Аш­тықтан қанша адам қаза тапқаны әлі күнге дейін нақты белгісіз болып қалып отыр.

Бүгінде соғыс ардагерлерін есте сақ­тау үшін шығарылып жат­қан «Зерде» кітабы сияқты, саяси­ қуғын-сүргін және ашар­шы­лық құрбандарын есте сақтауға арналған, олардың аты-жөні мен қысқаша өмірдерегі берілген көп томдық жинақ шығарсақ қа­лай болар еді. Өкінішке қарай, бүгінгі күні миллиондаған адамды шарпыған өткен ғасырдың 30-жылдарындағы саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық тарихымызда жалпылама өлі цифрлармен ғана беріліп жүр. Жазықсыз сотты болып атылған, жер ауда­рылған тұлғаларымыз бен аштық­тан қаза тапқандардың аты-жөн­де­рі, кім екендіктері жайында әлі күнге дейін толыққанды мә­лі­меттер жоқ. Ал мыңдаған, мил­­лиондаған қарапайым адам­дардың есімдерін де, өмір­де­рек­те­рін де білмейміз. Мұның өзі арнайы зерттеуді, көп еңбектенуді, мұ­рағаттарды ақтаруды қажет етеді.

Іргедегі Омбы мен Қорғанның (Ресей), әрідегі үлкен қалалардың мұрағаттарын ақтарса, қаншама мә­ліметтер тұнып тұр-ау. Міне, осы­ның барлығы жиналып келгенде Қазақстандағы саяси қуғын-сүргіннің анық, нақты бейнесін көрсетіп берер еді.

– Бүгінгі күні Алаш ардақ­ты­ла­ры армандаған тәуелсіздікке қол жет­кіздік. Енді өткен өтті, оны қай­та қазбалаудың қа­­­же­­ті жоқ деуге болар еді, десе де, тарихты білмей алға жыл­­жу­дың мүмкін еместігін, өткен қателіктерден сабақ алу қажеттігін, азаттық үшін алыс­қан ардақтыларымызды ел есінде сақтау керектігін естен шығар­ма­ға­нымыз жөн. Алаш көсемдерінің есімдері әлі күнге дейін толық ардақталды деп айта алмаймыз, – дейді Талапкер Уәлиев, – құзырлы органға 4 миллиондай арыз жазылған екен. Сон­дықтан мұндай жағдай енді ешқашан қайталанбасын десек, онда адамдарды жансыз тетікке емес, ойлы, сезімді, өз көзқарасы бар білімді де білікті жеке тұлғаға айналдыруға бағдар ұстауымыз қажет. Мәселен, олардың бәрі жеке тұлғалар болды. Өз ойлары, көзқарастары бар, сол тұстағы кеңестік біртекті қалыпқа сыймайтын азаматтар еді. Міне, сон­дық­тан да, олар коммунистік жүйе­нің халыққа игілік емес, ба­қыт­сыздық әкелетінін біліп қар­сы шықты. Олар Қазақ елінің тәуелсіз әлемдік қоғамдастықта өз орны бар, өркениетті мемлекет болуын аңсады.

Атбасардың шетінде ашар­шы­лық кезінде қаза тапқандардың зираты бар. Сырты қоршалмаған, аяқасты болып жатыр. Осындай ашаршылық құрбандарының қорымдары жер-жерде кездеседі. Соларды анықтап, сыртын қоршап, ашаршылық құрбандары жатыр деп ескерткіш тақта орнатса дұрыс болар еді.

Ақмола облысы