Алаштың «бір жапырақ» баласы (Жақсылық Үшкемпіровтің Олимпиада чемпионы атанғанына – 40 жыл)

Грек-рим күресінен 29 жасында Олимп шыңын бағындырған тұңғыш қазақ баласы туралы кезінде Дінмұхамед Қонаев былай депті: «Мен тарихта қалармын, бәлкім қалмаспын. Бірақ бір «жапырақ» болса да ел мен жердің атын шығарған Жақсылықтай жігіттер қазақтың тарихында алтын әріппен жазылатыны сөзсіз».

Қазақстанның Еңбек Ері Жақсылық Үшкемпірұлы жайлы жазатын дүние көп-ақ. Алайда біз оның Мәскеу Олимпиа­да­сын­ың жолдамасын иелік етуде қандай қиын­дықтарға тап болғанын және сол дүбір­лі додада ең қызықты белдесулер жайлы және бүгінде қандай іспен айналысып жат­қанын қағазға түсіріп отырмыз.

Бапкерлермен күрес қиынға соқты

– Мәскеу Олимпиадасының жолдамасына иелік ету үшін көп күш жұмсалды ғой, – деп бастады Жақсылық аға әңгімесін. – Олимпиадаға бармай тұрып, алдымен сол додаға қатысу үшін қаншама кедергіге тап болдым. 1980 жылдың 6-8 ақпанында Мәскеу Олимпиадасы алдында КСРО чемпионаты өтті. Мақсат – барлық салмақ бо­йынша №1 балуанды анықтау. Мәскеудегі бәсекеге 48 кило салмақта бұрыннан маған қарсылас болып келген барлық спортшы қатысты. Негізгі қарсыласым – Монреаль Олимпиадасының жеңімпазы Алексей Шумаков еді. Бірақ салмақ қуып әбден шаршаған Саша алғашқы күні-ақ жарыстан шығып қалды. Араларында осы чемпионатқа тыңғылықты дайындалып барған мен едім. Бірінші белдесуімде Максим Вылежанинді 9 минуттық белдесудің 6-ыншы минутында 22:0 есебімен таза жеңдім. Украинадан келген жас пері Павел Пискуннің меселін 2-ақ минутта қайтардым. Сосын Станислав Возняктің де жауырынын кілемге тигіздім. Валерий Бойко мен Виктор Савчук те менен айлаларын асыра алмады, – деген кейіпкерімізден финалдық айқас туралы сұрадық. – Финалда Анатолий Бозинмен күрестім. Одан да басым түстім. Бірақ сол кезде Одақтағы спорт тізгінін ұстағандар мені Олимпиадаға алып баруға сонда да асықпады.

Күміс медаль кері әсерін тигізді

– КСРО біріншілігінен кейін Олим­пиа­даға өзге салмақтағы қатысатын спорт­шылардың тізімі жарияланды да, 48 килода кімнің күресетіні Еуропа чемпионатынан кейін анықталатын болды, – деп сөзін жалғастырды Жақаң. – Сонымен құрлық чемпионаты Чехославакияда өтті. Барлық қарсыласымды финалға дейін қоғадай жапырдым. Келесі топтан мықты деп жүрген әлемнің екі дүркін, Еуропаның бес дүркін жеңімпазы румын Константин Александру жартылай финалда ойламаған жерден Роман Кирпачтан есесі кетті. Поляк балуаны да өз кезегінде мықтылардың қатарында еді. Қарт құрлықтың №3 балуаны тұғын. Аталған біріншілікте дауыл тұрғызған Кирпачтан финалда мен де есе жібердім. Міне, бұрмалаушылықтың көкесі осыдан кейін басталды. Одақта маған тісін қайрап жүргендердің бойына қан жүгірді. Әсіресе, алтынның дәмін татқан Алексей Шумаковтың мүмкіндігі арта түсті. Алушта мен Минскіде өткен халықаралық турнирге екеуміз де қатыстық. Екі жарыстың финалында да Шумаковтың «шаңын қағып» алдым. Бірақ бапкерлер мені сынауын сонда да тоқтатпады, – деді Жақсылық аға.

Бапкерлердің Ж.Үшкемпіровке сенбе­гені соншалық олар соңғы мүмкіндік деп құра­ма ішіндегі мықты деген алты спортшы ара­сында өзара іріктеу жүргізеді. Бұл ту­ралы чемпионның өзі былай деді: – Олим­пиадаға таяу күндер қалғанда барлық салмақтағы №1 балуандар арнайы дайын­дық жасап жатты. Ал біз болсақ, әлі сол арамыздан «лидерді» анықтаумен әлекпіз. Бапкерлер түк таппағаннан кейін 48 килодағы мықтылар арасында құра­ма­ішілік бәсеке ұйымдастырды. Енді бұл сын­нан кім сүрінбей өтсе, сол екі күн­нен кейін боз кілемге шығады. Оған менен басқа, Шумаков, Савчук, Бозин, Ани­кин, Казарашвили секілді кіл мықтылар қатыс­ты. Абырой болғанда сол сында барлығын жеңіп шықтым.

1971-1976 жылдар аралығында барлық жарыстарда олжа салып, тек бірінші-екін­ші орын алып келген Ж.Үшкемпіров 1976 жылы Монреаль Олимпиадасына баруы керек еді. Алайда бапкерлер қазақ жігі­тін елде қалдырып, оның орнына Алек­сей Шумаковты алып барды. Ал ол өз кезе­гінде Олимпиада чемпионы атанды. Осы әді­летсіздік жанына қатты батқан болу керек, Жақсылық аға жарты жылдай спорт залына бармай қояды. Әйткенмен Дінмұхамед Қонаевтың өзі үміт артатынын, Мәскеу Олимпиадасына баруға мүмкіндік жасайтынын айтқаннан кейін Жақсылық аға үшін бар қиындық артта қалғандай көрінген-ді.

Алайда бұдан кейін де Мәскеудің теріс саясатының зардабын Жақсылық ағамыз талай тартты. КСРО біріншілігінде атой салған қандасымызды шетелде болатын деңгейі төмен турнирлерге алып барып, ірі халықаралық жарыстардан шет қалып отырды. Алайда Алла шыдаған құлына бермей ме, табандылығының арқасында Ж.Үшкемпіров көптен күткен Олимпиада жолдамасына ақыры ие болады.

Димекеңнің арқасында Олимпиадаға қатыстым

– Жоғарыда айтқан спаррингтен кейін де бапкерлер «Олимпиадаға сен қатысасың» демеді ғой, шіркін. Дегенмен қарсыласым болып жүрген Алексей Шумаков бас бапкер Сапунов бастаған жаттықтырушылар алдында әділін айтыпты: «Бұл жолғы Олим­пиадаға мен қатыса алмаймын. Маған ұят. Өнер көрсетсем де, бұрынғыдай күресе алмаймын. Жақсылық бәрімізден күшті. Оны өздеріңіз де білесіздер. Оған сенуге болады», деп Саша жігіттік мінез таны­тып­ты. Осы кезде бір бүйірден Тимур Казараш­вили қосыла кетті. Сол кездің өзінде «Каза­раш­вили Олимпиадаға қатысатын болса, гру­зин халқы оған «Волга» көлігі мен пәтер кілтін табыс етеді» деген сөз желдей есіп тұрды. Соның әсері ме, дауысқа салған­да сегіз бапкердің екеуі мені қолдаса, қал­ғаны Темоны жақтап шыға келді, – деді Жақ­сылық аға.

Грузині бар, басқасы бар барлығы жалғыз жолдаманы саудаға салған кезде мына жақта елдің спорт тұтқасын ұстаған басшылар Дінмұхамед Қонаев ақсақалға қолқа салған көрінеді. Ол кісі дереу Мәскеуге қоңырау шалып, Олимпиадаға шын мықты қатыссын деп әділетсіздікке жол бергізбейтіндігін кесіп айтқан екен.

–  Димаш ағам жақсы істің, елге, ұлтқа пайдасы тиер шаруаның алға басуына ықпал еткен жан ғой. Халқымыздың бағына туған азаматтың бірі емес, бірегейі еді. Әуелі Алла, сосын Димекеңнің арқасында Олимпиадаға қатыстым, – деді КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері.

Бір кесе қымыз «тірілтті»

Осылайша Олимпиаданың басталуына екі күн қалғанда Жақсылық ағаның 48 килода күресетіні белгілі болады. Жаттығу залына қуантамыз деп келген командалық достарына Жақсылық аға бір жымиып қойып, әрі қарай жаттығуын жалғастыра берген екен. «Солай болуы тиіс» деген секілді сабырлы қалпында қалған ағамыз 1980 жылдың 21 шілдесі күні ЦСКА спорт кешені төрінде алғашқы белдесуін өткіз­ді. Оның қарсыласы анау-мынау емес, әлем­нің екі дүркін, Еуропаның бес дүркін жеңім­пазы румын Константин Александру еді.

– Жеребенің қалай түскенін естігенде аздап ойланғаным рас. Менің сәл ойлан­ға­нымның өзінен бапкерлер қатты секем­деніпті. Бас бапкер Вадим Псарев үнсіз жүр. Ал Олимпиаданың екі дүркін жеңімпазы Валерий Резанцев қасымнан бір елі қалмай, қарсыласымның осал тұсын жіпке тізгендей етіп айтуда. Жаттығу залы маңынан айнал­шықтап жүрген Қабден аға Байдосов та «Атаң жаудан қайтпаған, қара бала, бас қамшыны осы жолы!», деп жігерімді жанып қояды. Сонымен көптен күткен белдесу де басталып кетті. Күреске емес, тура бір төбелеске шыққандай Александру нағыз бабында екен. Шабуылды үсті-үсті­не жасайды кеп. Ыза болған балуан әрқа­шан алысқа бармайтынын білемін ғой. Оның үстіне Қабден ағам секундант. Мені рухтандыратын сөздерін аяп жатқан жоқ. Соның арқасы болар екінші кезең біткенде таблодағы есеп 5:1, менің пайдама шешілді. Ал үшінші кезеңде екеуміз бір-бір ұпайдан еншіледік. Осы кездесу есімнен еш кетпейді. Өйткені көзіме оттай болып көрінген румын балуаны айқас соңына дейін кілемге жаңа шыққан балуанша күресті, – деді Жақсылық Үшкемпіров.

Константиннің мықты балуан екені дау­сыз. Өйткені Олимпиададан өзге атақ­тың барлығына қол жеткізген румын жігіті Жақсылық ағаны әжептеуір шаршат­қан-ды. Ал отандасымыздың екінші қарсы­ласы таяу­да ғана Еуропа чемпионатын­да оған есесі кеткен поляк Роман Кирпач еді. Таңертеңгі он шамасында Алексан­друмен белдескен Үшкемпіров, кешкі жетіде Кирпачпен бақ сынасуы керек. Констан­тинмен өткен «итжығыс» оған ауыр тигені анық. Румын балуанына бар күшін жұм­саған жерлесіміз демалыс бөлмесіне жеткенде әлі құрып жатып қалыпты. Сол жатқаннан тұп-тура үш сағаттай орнынан тұра алмаған. Ж.Үш­кемпіровке жеребеден гөрі, уақыт жағы оңтайлы болған сияқты. Егер де екі бел­десу арасы ұзақ болмағанда, екінші ай­қасқа Жақсылық аға шаршап шығатыны сөз­сіз еді. Оның үстіне көмекке келген құра­ма дәрігерлеріне еркін күрестен тұң­ғыш қазақстандық спорт шебері Қабден Байдосов «тиіспеңдер, үш сағаттан кейін өзі тұрады» деп ешкімді жолатпапты.

Бұл туралы Жақсылық аға былай деді: – Шынында да, Қабден ағамның айтқаны айдай келді. Дәл сол үш сағаттан кейін бойыма ептеп қуат жинала бастады. Соны ағама сездіріп едім, қайдан алдырғанын білмеймін сап-салқын қымызды аузыма тоса қойғаны. Содан 10-15 минуттан кейін аздап дене қыздырып, түк болмағандай жаттығуға кірісіп кеттім.

Кешкі жетіде кілемге шыққанда Ж.Үш­кем­піров бойына бар күш-қуатын жинап алды. Ференц Шерештің «қақпанына» абайсызда түсіп, таза ұтылғанына намыс­танса керек, Кирпач ортаға буырқанып шықты. Екі қарсылас алғашқы кезеңде тыным таппай айқасты. Біздің кейіпкеріміз қарсыласының қулығын жақсы біледі. Ол тың кезінде ұпай жинап алады да, соңғы кезеңде сол жинаған ұпайын сақтап қалуға тырысатын. Ал бұл жолы Жақсылық оған ондай мүмкіндік бермеді. Керісінше, бірінші кезеңнің соңғы минуттарында бірнеше әдіс жасап, таблодағы көрсеткішті 11:0 есебіне дейін жеткізді. Қарап тұрар Кирпач қайда?! Екінші кезеңде барын салған ол белсенді қимылдап, есепті 11:10-ға дейін қысқартты. Бірақ шешуші тұста орайы келгенде тағы екі ұпай еншілеген Жақсылық аға бұл белдесуді де жеңіп шықты. Есеп – 13:10.

Бұл жерде Р.Кирпач бар күш-жігерін жұмсағанын айта кеткен жөн. Адам баласы мүмкіндігінен жоғары жылдамдықта қимылдап, тынымсыз күш жұмсаса керемет ащы тер шығатыны белгілі. «Егер де «аммиак» шыққанша белдеспегенімде, Кирпач менің алдымды орап кетер еді», деп айтқан сөзінен Жақсылық ағаның бұл жерде аса көп күш жұмсағанын аңғару қиын емес еді.

Олимпиада чемпионы Жақсылық Үшкемпіров пен болгариялық Павел Христов арасындағы шешуші айқас. XXII жазғы Олимпиада ойындары. ЦСКА спорт кешені. Мәскеу. 1980 жыл.

Христовтай қарсыласты көрген жоқпын

Үшінші айналым. Ж.Үшкемпіров Мажарстаннан келген Ференц Шерешті 17:6 есебімен жеңді. Есепке қарап, отандасымыз қарсыласын қиналмай жеңген сияқты көрінеді. Алайда финалға берілер жолдама Үшкемпіровтің уысына оңай түспеді. Отандасымыз төртінші айналымға қатыспады.

Қош, сонымен соңғы шешуші айналым. Қазақ балуанының жолында болгар Павел Христов қасқайып тұр. Жақсылық ағаның сөзіне сенсек, ол «көпірге» тұрса, тура темірдей қатып қалатын көрінеді. Кері­сінше, «партерде» осалдау екен. Міне, Павел­дің осы осал тұсы оны жеңіліске ұшы­ратты. Жерлесіміз қарсыласын 12:7 есе­бімен жеңіп, Олимпиада чемпионы атанды.

– Христов мықтыны мойындай білетін керемет жігіт екен. Жеңіле тұрып, кілем үстінде мені құшағына қысып қолымды көтерді. Одан кейін Христов секілді адал күресетін қарсыласты кездестіре алмадым, – деді Мәскеу Олимпиадасының чемпионы.

Доданың қорытындысы бойынша барлық қарсыласынан басым болған Жақсы­лық Үшкемпіров – алтын, Констан­тин Александру – күміс, Ференц Шереш қола медальға ие болды. Осылайша Жақсы­лық Үшкемпіров спорттың ең үлкен шыңы­на 29 жасында қол жеткізді. Сондай-ақ ол 1981 жылы әлем чемпионы атанып, Мәс­­кеу­дегі жеңісінің кездейсоқ еместігін тағы да дәлелдеді. 1984 жылы Крас­ноярск қаласында өткен КСРО кубогында 33 жастағы Жақсылық Үшкемпіровті үл­кен спорт­тан шығарып салу рәсімі жоға­ры дең­гейде ұйымдастырылды. Үлкен спорт­пен қоштасқаннан соң бірнеше жыл Қазақстанда, Қытайда бапкерлік қызмет атқарды.

Менің бір арманым бар...

Өткен ғасырдың соңғы жылдарында Жақсылық Үшкемпіров жеке кәсіпке бет бұрды. Қазір мыңғыртып мал айдаған белді кәсіпкер. Алматының іргесіндегі Мыңбаев атындағы ауылда тұрғызған спорт кешенінде 200-дей бала күрес пен боксқа ден қойса, Жақсылық ашқан балабақшада 100-ге тарта бүлдіршін тәрбие алып жатыр. Спорт кешені мен балабақшаның бар шығыны Жақаңның мойнында. Жақсылық ағамыз ауылдағы спортшы балаларды өз қаржысына жарыстарға жіберіп тұрады. Сол ауылдағы мешітті жөндетіп, талай адамның батасын алды.

– Мыңбаев атындағы ауылға жәрдем беруді мойныма алдым. Кезінде 15 миллион теңге қаржы бөліп, қырманын жөндеттірдім. Ауыл ішіне асфальт төсеттіріп, көшесіндегі шамдарын жарқыратып қойдық. Ауылға газ тарттық, сондағы ел­дің қуанышын көрсеңіз. Өз қаражатыммен спорт кешенін салдым, қазір онда 200 бала спорттың тоғыз түрімен айналысады. Оның ішінде күрестің төрт түрі бар. Мұның сыртында фит­нес-клуб аштым, 100 орындық бала­бақша салынды, қолжетімді бағамен пәтер берілді. Есесіне, осы ауылдағы адам саны күрт өсіп кетті. Алғашқыда ауыл халқының саны 2000-ның төңірегінде еді. Қазір бұл ауылдың тұр­ғыны 6000-ға жетті. Осы күні ауыл тазалығына да мен жауаптымын. Егер осы шаруашылықты басқа ұлттың өкілі басқарып отырса, ауыл тұрғындарына осындай жанашырлық жасар ма еді, жасамас па еді?, – деген чемпион әңгімесін былай жалғады. – «Дүние – қолдың кірі» дегенді жадымызға тұтып өстік. Менің мақсатым байлық қуу емес, шамам келгенінше қоғамға өз үлесімді қосу. Осы шаруаға бел буып кіріскен тұста, танымал азамат, досым, сол тұстағы облыс әкімі Серік Үмбетовтің: «Жақсылық, сен кезінде спорттың да шыңын бағындырып едің ғой. Енді мына салада да жұрт айта жүрерлік істерді атқарғайсың!» деп айтқаны бар еді. Бір жағынан, сол сөздің де үдесінен шығуға тырысып жүрміз. Оның үстіне осы еңбегімізбен де кейінгі жастарға үлгі болып жатсақ, нұр үстіне нұр ғой. Әрине шаруашылық жұмыстарына жәрдемдесетін адамдар қатары аз емес. Балалар бар, ағайын-туыс бар, дос, сыйлас азаматтар бар. Барлығына да мың алғыс деймін.

Сондай жақсы істің басы-қасында жүрген жампоз азамат 2017 жылы Тәуел­сіздік мерекесі тұсында Елбасы қолынан Қазақстанның Еңбек Ері  атағын алды.

– 2017 жылғы Тәуелсіздік мерекесі мен үшін естен кетпес ерекше мереке болды. Елбасының өз қолынан Қазақ­стан­ның Еңбек Ері атағын алдым. Бұл атақ Қазақстан Рес­публикасының экономикалық, әлеу­мет­тік-гуманитарлық дамудағы аса үздік жетіс­тіктеріне үлес қосқан санаулы азаматтарға ғана берілді. Марапатталғандар қатарында министрден бастап, болат қорытушыға дейін болды. Өзіме сөз берілгенде: «Қазір менің істеп жатқан тірлігім, бір ауылды қамқорлыққа алып, соған газ тартқызып, соған спорт кешенін, балабақша салдырттым. Тұрғындардың қол жетімді бағамен пәтер алуына мүмкіндік жасадым. Бұл – бұрынғы Мыңбаев атындағы ауыл. Осы жасап жатқан шаруамның барлығы келешек ұрпақ үшін. Қазақтың кәсіпкер азаматтарына үлгі болсам деймін.  Солар менің артымнан ерсе, тек өзіне ғана емес, халыққа да пайдасы тисе деймін. Менің бір арманым бар, осы біздің елде көп болса 5 мыңнан аса ауыл бар шығар. Сол 5 мың ауылды қамқорлыққа алатын 5 мың қазақтың жігіті шығып, ауылымызды көтеріп жіберсек, шіркін! Одан басқа қандай бақыт керек? Міне, мен соны ойлаймын!», деп көп жылдардан бері көкейімде жүрген арманымды ақтара айттым, – деген Жақсылық ағаға Елбасы да өз ризашылығын білдіріпті. – Содан соң Елбасы: «Бұл Жақсылық кезінде бірнеше мәрте Кеңес Одағының жеңімпазы болды, Олимпиаданы жеңді, дүние жүзінің чемпионы атанды. Тәуелсіздік жылдарында біраз азаматтар қалталы болды, байыды. Енді солар тапқанының біразын сен сияқты елге берсін. Сен жас жұбайларға пәтер салып бердің, балабақша салдың, спорт кешенін салдың» дегенді шын ризалығымен айтты. Сосын дәл сол мінбер алдында Ел­басы кенеттен әзілдей қол күрестіріп қал­ғаны. Нұрсұлтан ағамның қолы сұмдық қа­рулы, қуатты екен. Сасқанымнан: «Ой, аға! Сіз мені әрқашан да жеңесіз ғой» деп­пін. Содан кейін ғана абдырағаным сәл басы­лып: «Бірігіп, әлі талай тауға жетеміз, шың­ға жетеміз, рахмет, аға!» дедім.

Жалпы, барлығына да жан жүрегіммен ризамын. Азғантай еңбегімізді бағалап, «Еңбек ері» атандырып, қалың халықтың алдында мерейімді өсірген Елбасыға да, қаншама жыл сый-құрметін көрсетумен келген халқыма да, айналамда сыйлас жүрген асыл азаматтарға да айтар ризалығым шексіз! Баршаңыздың маған деп жасаған ықылас-көңілдеріңізге  мың да бір рахмет!

Бұл сөзге біздің алып-қосарымыз жоқ. Тек, шаршамаңыз, бойында күш-қайраты бар сіздей жандар халыққа әлі де керек-ақ деген шын ниетпен тілектестік білдірдік.

Алмас МАНАП,

«Egemen Qazaqstan»