Бапкердің бағы

– Несіне көкірек керіп мақтанайын. Қа­зақ спорт журналистикасының көшбас­шысы Сейдахмет Бердіқұл айтқандай, «Арбаған мені бір сыйқыр» демекші, спорт әлеміне енгеніме жарты ғасыр­дан астам уақыт өтті. Мен 1940 жылдың 26 ма­мырында Үлкен Нарын ауданының Жаңа тал ауылында дүниеге келдім. Кіндік қаным тамған ауылда төрт жылдықты аяқтаған соң Зырян қаласындағы орта мектепті бітірдім. Свинчат­ка ауылында­ғы бір жылдық шопырлар да­йындай­тын курсты аяқтаған соң мені Қазақстан­ның 40 жылдығы атындағы ұжымшарға спорт нұсқаушысы етіп жі­берді. Бұдан кейін қызметім өрлеп, ауылда комсомол ұйы­мының хатшысы, со­сын аудандық комсомол комитеті ұйым­дастыру бөлімінің меңгерушісі, бюро мүшесі болдым. Бұл қызметте жүргенде аудандағы спорттың өрге басуына үлес қостық, облыстық жарыстарға командалар апаратынбыз. Өзім де күресті жалғастыра бердім. 1964 жылы мені Қарағанды қала­сындағы совет-партия мектебіне жолда­мамен оқуға жіберді. Соңғы курста жүр­генде оқу орны белгісіз себеппен жабылып қалды. Бір топ жаспен бірге Мәскеудегі Жо­ғарғы партия мектебінің үшінші курсына ауыстырған кезде, шыны керек, қуандық.

Тәжиннің ақылына разы

...Партия мектебін бітіргендердің ол кезде қызмет таңдауға құқы жоқ. Бар деген жеріне барасың, бармасаң, болашағыңа балта шабасың. Ауылдағы анасын ойласа да, амал жоқ, жолдаманы қолына ұстап, батыстағы Гурьевке аттанды. Спорт жөніндегі нұсқаушы қызметіне ор­на­­ла­сады. Сағдидың жолы болды, арада біраз уақыттан соң оны сол кездегі об­лыстық партия комитетінің идеология жө­ніндегі хатшысы Мұханбетқазы Тәжин (қоғам қайраткері Марат Тәжиннің әкесі) қабылдады.

Жасқана кірген бозбаланы обком хат­шысы жылы қарсы алды. Орнынан тұ­рып амандасқанда, лауазымды адамның қа­ра­пайымдылығынан Сағди қысылып та қалды.

– Өзің уникальный бала екенсің. Бі­раз қызметте ысылыпсың. Ал мына КСРО спорт шебері деген атаққа қалай ие болдың? – деді алдындағы құжатына үңіл­ген обком хатшысы.

– Аға облыс біріншілігінде әлем чем­пио­ны Мұса деген шешеннен ұтылдым. Әттең жолым болмады. Күміс медаль ал­ғандарға да КСРО спорт шебері атағын бе­реді екен. Бұдан кейін де сан рет ха­лық­аралық жарыстарда топ жарған едім, – деді.

– Еркін күрес қана емес, облыста бас­қа спорт түрлері да ақсап жатыр. Өңірде Жайық өзені, іргеде айдынды Каспий теңізі жатыр. Каноэ, байдарка есу елімізде енді ғана қолға алына бастады. Өзің туған Шығыста, тағы бірер облыста ғана су спорты қанат жая бастады. Мен неге мұны айтып отырмын, – дегендей көзімен сүзіле қарады да әрі қарай ойламаған жерден тосын ұсыныс айтты.

– КСРО спорт шебері далада шашылып жатқан жоқ. Спортта жақсы нәтижеге қол жеткізіпсің. Сені облыстық спорт комитетіне басшылық қызметке жіберсек қалай қарайсың? – деді.

Бұл тіпті түске енбейтін жағдай. – Ер­тең жауабыңды айт. Ал егер көнбесең алыст­ағы құмды ауылға партком хатшысы боласың, – деп сөзін шегелей түсті М.Тәжин.

Хош, ертеңінде ағасының алдына барып келісімін берді. Парасатты, ақылды, өмірден көргені көп ағасының ақыл-кеңе­сін алғанына әлі күнге дейін разы Сәкең.

«Жас келсе, іске» дегендей, сонымен 1968 жылдан 1970-жылға дейін жігерлі де іскер азамат қызметіне құлшына кі­рісті. Гурьевтің тұрғындары қонақты құ­дайындай сыйлайтын, жат жақтан келді деп өзекке теппейтін, қонақжай халық екен. Еліміздің батысында қызмет еткен 18 жылда Сәкең талай азаматтармен жақын араласты, тіпті әлі күнге дейін кейбірімен хабарласып тұрады.

Жас басшы еркін күрестің, каноэ жә­не байдаркада есу спортының дамуына көңіл бөлді. Хат­шы ағасының кеңесі есте. Анатолий Хлебников каноэден КСРО спорт шебері атағын қорғап, Одақта чемпион атанды, Қазақстанның бірнеше дүркін чемпионы болды. Бақытжан Гахбиев деген шәкірті спорт шебері атанып, дүбірлі сайыстарда сан рет топ жарды. Десек те, туған еліне деген сағыныш, өз жерлестерін спортқа баулысам деген арман ақыры оны Өскеменге алып келді.

Туған елдегі қызметі жемісті болды

Бастапқыда кәсіподақтардың ерікті спорт қоғамының №1 балалар мен жас­өспірімдер спорт мектебіне директор болып тағайындалды. Ол кезде кәсіп­одақтың жағдайы жақсы, қаржы мол. Барам деген жеріне тоқтаусыз аттанады. Шәкірттері республикалық, тіпті ха­лықаралық жарыстарға қатыса баста­ды. Жүлде тергендері баршылық. Сағди Қа­пас­ұлы бұдан кейін «Қайрат» ерікті спорт қоғамында аға жаттықтырушы болды. Арада біраз уақыттан соң «Динамо» спорт қоғамына ауысып, құқық қорғау саласындағы азаматтарды еркін күреске баули бастады. Бұл жерде де нәтиже бар­шылық. Қанат Қонарбаев деген шәкірті КСРО спорт шебері атанып, республикада бірнеше рет чемпион атанды.

1989 жылдың жазында «Советский спорт» газетінде Швейцарияда еркін кү­рестен әйелдер арасында тұңғыш рет әлем чемпионаты өткені туралы ха­бар­­ды оқыған соң Сағди Қапасұлына ой ке­ліп, бір топ қызды жинап алып, ақыл­дасады. Олар келісімін берді. Алайда Ре­­сейге барып, оқу-жаттығу жиындарына, жарыстарға қатысуға қаржы тапшы. Ал байрақты бәсекелерге қатыспаған қыз­дар тәжірибені қалай жинамақ. Сол сын сәтте Сәкең қыздар күресі секциясын тас­тап кетпекші болғанда, сол кездегі ер­кін күрестен Қазақстанның мемлекеттік жат­тық­тырушысы Құлақсу Көпбаев Сә­кеңді сабырға шақырды, ақыл-кеңесін берді.

– Бір күні маған ой келді, – деп еске алады Сағди аға. – Нәзік жандылардың ерлерден қай жері кем. Жігіттер боз кілемде белдесіп жатқанда қала қыз­да­ры жанкүйер болып, «аға қыздарды еркін күреске неге баулымайсыз. Біз де күрескіміз келеді», – дейтін. Бұл кезде қыздар күресі республиканы былай қойып, тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінде де жоқ болатын. Қаладағы спорт басшыларынан батасын алған соң Сә­кең Өскеменде елімізде бірінші болып қыздар күресі секциясын ашты. Күрес десе құлшынып тұрған бұ­рымдылар бар болып шықты. Бикамал Нұр­мұхамедова, Галина Менгелева, Анас­­тасия Кудяшова, Галина Суслова та­ғы бірнеше қыз секцияға қа­былданып, күрес­пен мықтап шұғылдана бастады.

Бұл жаңалық спортсүйер қауымды елең еткізді. Ақпарат құралдары өкілдері Сағди Қапасұлын төңіректеп, ақыры онымен тілдеседі.

– Күрес өнері ежелден қазақ қызда­рының қанында бар өнер. Бұған қазақ тарихына үңілсек мысалдар жеткілікті. Менің байқағаным қазақ қыздарының өз құрбыларына қарағанда күрес айла-тәсілдеріне бейім, батыл да шалт, қалта­рыс, жылдам қимылдары, сәті келген ың­ғайлы сәттерді өз пайдасына шешетіні анық. Талантты қыздарымыз аз емес, аманшылық болса бірер жылдан кейін біз өзімізді танытатын боламыз, – деді қыз­дардың бапкері.

Реті келгенде айта кету керек, жаңа­лық­қа жаны құмар Сәкең енді басқа об­лыс­тарда да қыздар күресін дамытуды қолға алды. Күресіп жүргенде бай­рақты бәсекелерде танысқан достары Целиноград облысы Май ауданында тұ­ратын – Болат Шаев, Талдықорғандағы – Сейдәлім Байбұқашев, Екібастұздағы – Валерий Носенков, Шущинскідегі – Нина Денисоваларды үгіттеп жүріп, қыздар күресін ұйымдастыруға ықпал жасады. Бұл күндері еліміздің барлық облыстарында қыздар күресі жақсы дамып келеді. Олимпиада ойындары мен әлем чемпио­наттарында бұрымдылардың топ жара бастағаны соған дәлел болса керек.

«ҮМІТ» бүкілодақтық турнирі

– 1985-1989 жылдар аралығында қа­лалық оқу бөлімінің жетінші балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінде жаттықтырушы болып жүрген кезім. Бұл мектеп қазір де бар. Күнде ерте жұмысқа барамын. Бір күні «Қазақстан» кинотеатры алдындағы көше қиылысында, жарық бағанасына ілінген тақтада «Шығыс Қа­зақстан облысынан 66 Кеңес Одағының Батыры шыққан» деген айшықты жазуды байқап қалдым. Маған тың ой келді. Халықаралық турнир өткізіп, жастарға патриоттық тәрбие беретін спорт жарыстарын өткізсек қалай болар екен? Соңынан көптеген ізденістер мен толғаныстар басымнан өтті. Турнир өткізу оңай шаруа емес. Спорт басшыларының келісімін алу, демеуші табу қашанда қиын.

1992 жылдың ақпаны. Өскемендегі Құрылысшылардың Мәдениет сарайында Сағди Қапасұлының бастамасымен еркін күрестен жасөспірімдер арасында 66 шығысқазақстандық Кеңес Одағының Батырын еске алуға арналған Бүкіл­одақ­тық «Үміт» турнирі өтіп жатыр. Тур­­нирдің ауқымы үлкен, Ресейдің бес қа­ласынан, Хакасия, Тува, Татарстаннан, Якутия, Қазақстанның 13 облысынан 350 жас және жасөспірім қатысты. «Үміттің» жарысына Сағдидың да шәкірттері қа­тысты. Татьяна Чечеткина, Галина Сус­лова, Анастасия Кулешова, Бикамал Нұр­мұхаметова деген шәкірттері алтыннан алқа тақты. Жеңімпаздарға алғыс хаттар мен бағалы сыйлықтар тапсырылды. Өскемендегі 10-сынып оқушысы Татьяна Чечеткина «Үміт-92» аруы ата­ғын иеленді. Бұдан кейін де Сағдидың шәкірттері халықаралық, республикалық турнирлерде сан мәрте топ жарды. Бірер мысал.

1991-жыл. Липецк қаласында өткен ал­ғашқы КСРО біріншілігінде Бикамал Нұрмұханбетова, Гүлжиян Қасымханова, Жанат Нұртазина, Елена Бледных деген төрт қыз боз кілемде атой салды. Ресей мамандары бұл сайысқа бұрын самбо, дзюдомен шұғылданған шеберлерін қосты. Күршімнің қызы, Сәкеңнің қол астында жаттығатын Бикамал сол біріншілікте әлемнің екі дүркін чемпионы брянскілік Светлана Кищенкоға небәрі бір ұпай айырмашылығымен ұтылды. Келесі жылы Мәскеуде Еңбек резервтері қоғамының халықаралық турнирі өтіп, ол жарыста Галина Суслова КСРО спорт шебері атан­ды. Сол жылы Ресейдің Кострома қа­ла­сында жалауы желбіреген ашық бірін­шілігінде Ғалина Менгелова қола медаль алды.

Мәскеуде өткен алқалы жиында Сағди Қапасов «Одақтағы ең үздік төреші» деген атақты иеленді. Оған қоса 5 мың ресей рублін сыйға алды. Қарағанды қала­сында өткен Кеңес Одағының Батыры Нүркен Әбдіров атындағы халықаралық турнирдің шешуші сайысында әлем чемпионында ұтылған ол КСРО спорт ше­бері атанды. Варшава келісіміне сай Достастық елдері арасында Венгрия мен Польшада өткен халықаралық турнирде С.Қапасов екі рет, одан бөлек ел біріншілігінде екі рет чемпиондық тұғырға көтерілді. Ал жаттықтырушы, төреші ретіндегі сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Атақты балуан, жерлесіміз Қабден Байдосов Сағди ағаны ерекше құрметтейтін, дүбірлі жа­рыстарға төрешілікке шақыратын. Жаң­ғызтөбе маңындағы Жарық деген ауылда Қабден ағаның құрметіне рес­публикалық турнирді ұйымдастырып, бас төреші бол­ғаны да есте қалыпты.

Сағди аға неге ренжіді?

...Сексеннің сеңгіріне көтерілген Сағди ағаны алаңдатқан бір жайттың бар еке­нін қабағынан аңғардық. Қазбалап оны бі­ліп алдық. «Қыздар күресінің негізін қала­­­ған мен екенін ешкім жоқ­қа шығара ал­­май­ды. Кейде өзім де таң­ғаламын, шыны­мен күрестің төңірегінде жүрген республика басшылары мені елемей ме, жоқ әлде, ескергісі келмей ме? Қыздар күресінен жылына бір­неше дүбірлі жарыстар өтіп жатады. Өкінішке қарай, бірде-бір рет елімізде өткен жарыстарға, халықаралық, респуб­ликалық турнирлерге құрметті қонақ ретінде шақырып, ақыл-кеңесімді тың­даған жоқ. Соған қарағанда, мен жайлы осы жұрт хабарсыз ғой деймін, – деп кү­йінеді ағамыз.

Бұдан жиырма жыл бұрын зейнет­керлікке шыққан Сәкең қол қусырып үйде отыра алмай шығармашылықпен айналысты. Шежіреші қария көкжарлы Мамай батырдың Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жерленгенін дә­лелдеді. Оның ұрпақтары жайлы үш кітап шығарды. Өзінің сексенінші көкте­міне қадам басқан Сағди Қапасовтың ғұмыры жас ұрпаққа үлгі-өнеге...

Оңдасын ЕЛУБАЙ,

«Қазақстанның құрметті спорт қайраткері»,

«Құрмет» орденінің иегері

ӨСКЕМЕН