Қазіргі кезде өркениетті елдердің білім беру саласы мектеп түлектеріне ХХІ ғасыр дағдыларын меңгертуге арналған шараларды қолға алып отыр. ХХІ ғасыр дағдыларының бастыларының бірі – ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолдана білу, цифрлы сауаттылықты қалыптастыру. Биылғы бүкіл әлемді жайлаған пандемия бұл дағдылардың қажеттілігі мен өзектілігін еселеп арттырды. Ұстаздардың тез арада оқушыларды қашықтан оқыту технологиясын меңгеріп, оны практикада жедел түрде пайдалана білу қажеттігі туындады.
Мұның үстіне оқытудың дәстүрлі емес бұл жаңа формасы оқу процесінің басты екі тұлғасы – мұғалім мен оқушының біршама жоғары деңгейдегі ақпараттық-коммуникациялық сауаттылығын талап етіп қана қоймай, заманауи цифрлы құралдар мен интернет платформалар, цифрлы білім ресурстары мен шапшаңдығы жоғары интернет байланысын және т.б. алғы шарттардың болуын талап етіп, жағдайды күрделендіре түсті.
Бір ғажабы, халықаралық эксперттердің пайымдауынша, білім саласындағы мұндай цифрлы оқу ортасына шұғыл бет бұрған өзгеріске қазіргі ұстаздардан гөрі «Z» ұрпаққа жататын мектеп оқушылары мейлінше бейім келеді екен. Америкалық ғалымдар Нейл Хоув пен Уильям Штраустың «ұрпақтар теориясына» сәйкес адамның тұлғалық және мінез-құлықтық қасиеттері оның жасөпірімдік, яғни 12-14 жасқа дейінгі тәрбиеленген ортасы мен өмір сүру кезеңінің ерекшеліктеріне байланысты болады екен. Қазіргі «Z» ұрпақ күнделікті өмірімізге цифрлы технологияның дендеп еніп келе жатқан кезеңінде өмірге келіп, тұлға ретінде қалыптасуда. Осы себептен белгілі ресейлік ғалым А.Асмолов «ХХІ ғасырдағы білім саласының басты қайшылығы – бұл біздердің, яғни ұстаздардың цифрлы қоғамға бейімделуі жағынан цифрлы ақыл-ой (digital mind) жағдайында өмірге келген балалардан қалып қоюы», деп атап көрсетті.
Сондықтан біздің алдымызда ұстаздарды жоғары цифрлы сауаттылыққа, қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияны оқу процесіне тиімді пайдалана білуге үйрету міндеті тұр. Тек сонда ғана біз бәсекеге қабілетті ұрпақ, әлем елдері ұмтылып отырған стратегия – «5.0 қоғамы», яғни суперинтеллектуалды қоғам мүшелерін тәрбиелеп шығара аламыз.
Цифрлы оқу ортасында жұмыс істеу – ұстаздардан мүлдем жаңа біліктіліктер мен дағдыларды талап етеді. Қашықтан оқытуды «субъект-субъект» қатынасында ұйымдастыру үшін ұстаздардың төмендегідей кәсіби құзыреттіліктері қалыптасқан болуы керек:
1) цифрлы технологияның дидактикалық мүмкіндіктерін жетік меңгеріп, оны оқу процесіне тиімді пайдалана білуі;
2) қашықтан оқытудың интернет платформаларын меңгеріп, оны цифрлы оқытуды ұйымдастыруға қолдана білуі;
3) цифрлы білім ресурстарын іздеу, іріктеу, өз бетімен дайындау және оқушылармен бірге пайдалана білуі;
4) цифрлы оқу ортасында оқушылармен «субъект-субъект» тұрғыда кері байланыс орната білу және олардың оқу жетістігін объективті, критериалды бағалай білуі;
5) цифрлы құралдарды пайдалана отырып оқушылардың өз бетімен белсенді танымдық іс-әрекет етуін қалыптастыру;
6) цифрлы сабақты жоспарлап, оны интернет-платформаны пайдалана отырып өткізу дағдыларын меңгеруі қажет.
Ұстаздар аталған арнаулы дағдылармен қоса дәстүрлі форматта қолданылатын кейбір әдіс-тәсілдерді де жаңа негізде пайдалана білуге машықтануы қажет. Мысалы, қашықтан оқытуда оқушылардың ынтасын арттыру және олардың өз бетімен белсенді түрде танымдық іс-әрекет жасай білуі аса қажет. Оқушылардың оқу мотивін қалыптастыруда дәстүрлі оқытуда қолданылатын проблемалық жағдаят қалыптастыру әдісін кеңінен қолданған жөн. «Кез келген ізденіс таңғалу мен ойдағы қайшылықты шешуден басталады» деп ұлы ойшыл Сократ айтқандай, оқушылар өз ізденісін проблеманы шешуден бастайды.
Өзіме мектепте физикадан сабақ берген Жұлдызбай Есбосынов ағай әр жаңа сабақты проблемалық ситуация құрудан бастайтын. Кезекті бір сабақта ағайымыз сыныпқа кіріп келіп электр шамын жағып жіберіп, «күнде кешкісін электр шамын жаққанда, балалар, Майкл Фарадейге рақмет айтыңдар», деді. Фарадей деген кім, оған неге рақмет айтуымыз керек деп бәріміз елең ете қалдық. Сөйтіп физиканың ең бір күрделі тақырыптарының бірі электромагниттік индукция заңын теориялық жағынан да, практикалық маңызы жағынан да мән-мағынасын терең ұғынып, Фарадейге не үшін рахмет айтуымыз керек екенін түсіндік. Мұндай ынтамен оқылған, теориясы мен практикасы ұштасқан сабақтар өмір бойы есте қалатыны, оқушыларда функционалдық сауаттылық қалыптастыратыны даусыз.
Жалпы А.Маслоудың «қажеттіліктер теориясынан» туындайтын мотивтер таксономиясына сүйенсек, көшбасшы болуға, өзін қоршаған ортаға жақсы жағынан мойындатуға ұмтылу – әр тұлғаның жан-дүниесінде бар қасиет. Демек ұстаз оқушының осы қасиетін дамыта білуі, сырттай ұйымдастырылған мотивтің ішкі мотивке айналуына ықпал етуі тиіс.
Берілген оқу материалын өз бетімен терең ұғынуда Б.Блум таксономиясы мақсаттарын игеруге бағытталған деңгейлік тапсырмалар жүйесін қолданған тиімді. Бұл кезде оқушылар «білу» деңгейінен «түсінуге», одан әрі «қолдану» деңгейіне жетіп, қарапайымнан күрделіге қарай жеке даму траекториясымен көтеріле отырып, берілген оқу материалын өз бетімен терең игереді.
Жалпы қашықтан оқытуды ұйымдастырғанда тиімді педагогикалық технологияларды: кейс-технологиясы, «төңкере оқыту» және «үш өлшемді әдістемелік жүйе» технологияларын пайдаланған жөн. Ұстаздарды қашықтан оқытудың әдіс-тәсілдерін үйретуге арналған вебинар, онлайн курстарды, сондай-ақ І тоқсан үшін барлық сынып пен барлық пәннің екі тілдегі цифрлы сабақтарының контентін жасауда «Өрлеу» БАҰО» өзінің ұстаздардың біліктілігін қашықтан арттырудағы тәжірибесін пайдаланды.
Ұлттық орталық 2012 жылдан бері «Blended Learning» – аралас оқыту форматындағы курстарын өткізіп келді. Бұл форматта 2012-2019 жылдар аралығында 7014 ЖОО педагогикалық мамандықтарының оқытушылары, 2017 жылдан бастап 2500 орта мектеп ұстаздары біліктілік арттыру курстарынан өтті.
Біліктілікті арттыру саласын цифрландыру аясында «Роботтехника негіздері», STEM, STEAM оқытуға арналған курстар өткізілді.
Биыл Білім және ғылым министрінің бұйрығына сәйкес 18 наурыздан бастап барлық курстар онлайн форматқа көшірілді. Бүгінге дейін онлайн форматта 18 916 тыңдаушыны қамтыған 803 қысқа мерзімді онлайн курс, жаңартылған мазмұн бойынша 13 580 ұстазды қамтыған 527 онлайн курс өтті.
Осы мерзім ішінде ұстаздарды курстан кейінгі әдістемелік қолдау мақсатында онлайн форматта 35 конференция, 287 вебинар, 30 дөңгелек үстел, 39 шеберлік сынып, 10 тренинг өткізілді.
Ұстаздардың цифрлы ресурстарды сабақта пайдалана білу және заманауи сабақтарды өткізе білуі шеберлігін арттыру мақсатында 2017 жылдан бері «Педагогикалық идеялар панорамасы» атты республикалық конкурс өткізіліп келеді. Конкурс негізінде 2500-ден астам білім саласының барлық деңгейінің үздік сабақтары мен дәрістері «Өрлеу» білім каналына орналастырылды.
Бұдан бөлек жаз айларында Ұлттық орталықтың оқытушылары мектептердің үздік ұстаздарымен бірлесе отырып жаңа оқу жылының І тоқсаны үшін 5 мыңға жуық цифрлы сабақтың контентін дайындады. Бұл цифрлы ресурстар – ұстаздарға цифрлы сабақтарды жоспарлай білуге, сабаққа қажет цифрлы материалдарды жасай және қолдана білуге, оқушылармен кері байланысты құра білудің әдіс-тәсілдеріне үйрететін әдістемелік нұсқаулық. Бүгінгі таңда барлық сабақ «Өрлеу» білім каналына орналастырылған, қолжетімді. Каналдың қазіргі кезде 225 мың тіркелген тұрақты пайдаланушысы және 27 млн көрсетілімінің болуы (бұл цифрлар күн сайын өсуде) – ұстаздардың аталған цифрлы ресурстарды кеңінен пайдаланып жатқанының дәлелі.
Осылайша «Өрлеудің» You Tube-тегі білім каналындағы бұл видеоматериалдар республика ұстаздарының қашықтан оқыту кезіндегі күнделікті сабаққа пайдаланатын бірден бір жүйеленген цифрлы оқу-әдістемелік құралы болып отыр.
Ұстаздардың цифрлы біліктілігін арттыру, озық тәжірибелерімен бөлісуде және институт тренерлерімен үнемі байланыста болуында ұлттық орталықтың әлеуметтік желілердегі «Онлайн вебинар», «Курстардағы қызықты сәттер», «Ұстазға көмекші ресурстар», «Тренерлермен онлайн кездесу», «IT фишка» т.б. рубрикалар ұстаздардың кәсіби өсуіне қажет әдістемелік нұсқаулықтарды қамтитын маңызды дидактикалық құралдар болып саналады. Аталған әлеуметтік желілердің 30 мыңнан астам түрақты пайдаланушысы бар.
Ұстаздардың қашықтан оқыту бойынша біліктілігін жан-жақты қалыптастыру мақсатында «Өрлеу» БАҰО» АҚ «Қашықтан оқыту: сабақты әзірлеуден білім беру процесін ұйымдастыруға дейін» атты ашық онлайн курс бағдарламасын жасап, қыркүйек айының 5-ші жұлдызынан бастап қолданысқа енгізді. Екі аптаның ішінде онлайн курсқа 8 мыңнан астам тыңдаушы жазылып, 4 мыңнан астам ұстаз сертификат алды.
Биылғы оқу жылының І тоқсаны қашықтан оқыту форматында өтетін болғандықтан «Өрлеу» БАҰО тамыз айының 10-30 жұлдыздары аралығында ұстаздарға арналған 533 вебинар, ата-аналар және оқушыларға арналған 588 вебинар өткізді. Вебинарға 260 мың педагог, 780 мың ата-ана мен оқушылар қатысып (You Tube-те орналасқан материалдарды өз бетімен оқып, игергендердің саны бұдан екі есе көп) қашықтан оқытудың ерекшеліктері мен осы форматта білім алуға қажетті нұсқаулар алды.
Мұның сыртында Ұлттық орталық ұстаздар қашықтан оқыту платформаларымен жұмыс істегенде бөгде тұлғалардың сабақ процесіне араласып, кедергі келтірмеуі, оқушылардың оқу материалынан бөлек әртүрлі оқу мен тәрбиеге жат цифрлы ресурстарды пайдаланбауы т.б. онлайн сабақ өткізуге кері әсер ететін факторлардан қорғау мақсатында «Қашықтан оқыту кезіндегі киберқауіпсіздік» атты онлайн вебинар ұйымдастырып, оны «Өрлеу» білім каналына қолжетімді түрде орналастырды.
Бұл материалдармен бір аптаның ішінде 700-ден астам ұстаз танысып, қажетті нұсқаулар алды.
Осылайша Ұлттық орталық пандемия кезінде ұстаздардың біліктілігін қашықтан оқыту форматында тиімді өткізіп қана қоймай, ұстаздардың күнделікті сабақты осы формада өткізуге қажет барлық әдіс-тәсілдері қамтылған заманауи цифрлы-әдістемелік нұсқаулармен қамтамасыз етіп отыр.
Әрине бұл індет те өтіп, оқушылар дәстүрлі формада, ұстазымен тікелей қарым-қатынасқа түсіп, өз сыныптастарымен бірлесе сапалы білім мен саналы тәрбие алатын күн де алыс емес деп сенеміз. Әйтсе де, «Өрлеу» БАҰО» жасап шығарған цифрлы оқу материалдарының дәстүрлі формадағы сабақтарды да тиімді өткізуге қажет екені даусыз.
Жауымбай ҚАРАЕВ,
«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы басқарма төрағасының бірінші орынбасары, педагогика ғылымының докторы