Қазыналы Құсмұрын құпиясы

ХІХ ғасырдың алғашқы жар­тысында аға сұлтан Шың­ғыс Уәлиханов басқарған Аман­қарағай округінің орталығы бол­ған Құсмұрын бекінісі де осы көл жағасына қоныс тепкен еді. Шыңғыстың отбасында қазақ­тың атақты ғалымы Шоқан Уәли­ханов дүниеге келді. Жошы ұлысының «шекпенінен» шыққан түркі халықтарына ортақ мұра, Алтын Орданың атақты бас бегі (бек­лербегі) Едіге би туралы жырла­натын «Едіге» эпосының алғаш­қы жазба нұсқасы осы Құс­мұ­рында хатқа түсті. Жырды 1842 жылы Жұмағұл ақынның жыр­лауынан жазып алғандар – аға сұл­тан Шыңғыс Уәлиханов пен оның ағайындас туысы Ахмет Жан­төрин сұлтан. Кейін қолжаз­ба жас ғалым Шоқан Шыңғыс­ұлының сүзгісінен өтіп, ғылымда «Құс­мұрын тізімі» немесе «Шоқан нұсқасы» ретінде танылады.

Көркі тартымды, тарихи мекен Құсмұрынға қатысты айтпақ болып отырған ойымыз – көлдің атауы. Оның атауы, сырт қарғанда, ешбір сөкеттігі жоқ, өз орнында тұрған секілді. Ал осы атауға іш­­тей үңілсек, тілдік қолданысқа үйлесе бермейтін қарама-қайшылық бар. Ол қарама-қайшылық адам баласына қолданылатын «мұ­рын» сөзінің аң-құсқа қолда­нылуында болып отыр. Қазіргі танымда «Құсмұрын» атауы – «құс» және «мұрын» деген сөз­дің бірігуінен құрылып, көл маңын­дағы қырқаның кескіні құс­тың тұмсығына ұқсайтын болған­дықтан осылай аталып кеткен деген пікір қалыптасқан.

Қазақ қай уақытта құстың тұмсығын «мұрын» деп атап еді? Тілімізде аң-құстың, жан-жануар­лардың тыныс алу мүшесі орналасқан бөлігін «тұмсық» немесе «танау» деп атау берік орныққан. Олай болса, мына жерде ол неге аяқ астынан адамға қарап айтылатын «мұрынға» айналып кетеді? Қисынсыз екені ой жүгірткен кісіге айқын байқалады.

Ал осындай қисынсыз пікірдің туындауына Сәбит Мұқановтың Шоқан туралы жазған «Аққан жұлдыз» романы себеп болды. Онда жазушы: «Бекіністің сырт желкесіндегі қырқаның тұмсығы сағымды күндері алыстан қараған адамға қонғалы келе жатқан алып құстың тұмсығына ұқсауына қарай аталып кеткен», – деп жазады. Демек, құс тұмсығына (назар аударыңыз: жазушы «мұрын» деп жазбайды, «тұмсық» дейді) ұқсайтын қырат тек сағым ойнайтын жаз айларында ғана байқалып, өзге мезгілде ол көрініс көзге көрінбейтін болған ғой. Ал сол уақытша көрініс қалай көлдің атауына айналады? Мұнда да бір шикілік бар екені анық көрініп тұр. «Шикілікке оранған» атауда көнеден қалған сыр бар екені күмәнсіз. Өмірдің заңы солай. Шикілік болса – құпия жатқан бір сыр бар. Мақсат сол сырды ашу.

Әлқисса, қазақ аң-құстың, сол сияқты жан-жануарлардың тыныс алу мүшесі орналасқан дене бөлігін «мұрын» демей, «тұмсық» дейді. Табиғаттағы бізге таныс аң-құс баласының тұмсығы әр­түр­лі: бірі үшкір, сүйір, бірі жал­пақ, енді бірі дөңес. Ұзындық тұр­ғысынан да түрліше: қысқа, ұзын. Демек, құс тұмсығында бірізділік жоқ. Бірізділік жоқ жерде, адам баласының тілдік таным бейнесінде тұрақты сурет, көрініс қалыптаспайды.

Қазақ және өзге де түркі тілдес халықтар «мұрынды» тек адамға қатысты ғана айтады. Не себептен? Себебі адамның бет-жүзінде «мұрын» болмаса, ол бір теп-тегіс кескін береді. Мұрын – бет-жүздің сәні. Сондықтан қазақ «Ер мұрынды, ат ерінді болады» деген. Сонымен қатар «қыр мұрын», «сүйір мұрын», «дөң мұрын», «домалақ мұрын», «тау мұрын», «жалпақ мұрын» деп мұрынның түрлі сипаттарын белгілейді. Ал мұрыны кішкентай адамдарды «пұшық» дейді.

Құс, жан-жануарға қатысты «тұмсық» пен адамның «мұрыны» туралы тілдік бейнелерді неге салыс­тыра беріп отырмыз? Себебі біздің пайымымызша, «Құсмұ­рын» атауы «құсқа» да қатысты емес, құстың «мұрынына» да қа­тысты емес.

Түркі тілдерінде «мұрын» (мурун немесе бурун) сөзі бір­неше мағынаға ие. Орыс зерт­теушісі Макс Фасмердің «Орыс тілінің этимологиялық сөзді­гінде» «мурун мен бурун» фоне­тикалық ауытқулармен берілетін түркілік бір түбірлі сөз ретінде қарастырылып, оның орыс тілінде төрт түрлі мағынасы бар екені айқындалған. Сол төрт түрлі мағынаның бірі «песчаная мест­ность» дегенді білдіретінін айта келе, ол ұғым түркінің «песча­ная коса», «мыс, нос» деген сөз­де­рінен ауысқан деп тұжырым­дайды. Мұндағы «песчаная коса» – бұл құмшауыт қайыр (түбек), ал орыс тіліндегі «мыс» дегеніміз – теңізге немесе көлге сұғынып еніп тұрған жер бөлігі (қазақша ма­ғынада, түбек) екені белгілі. Демек, «Құсмұрын» атауындағы «мұрын» – ол көне түркі тіліндегі «тү­бек немесе қайыр». «Түбек неме­се қайыр» деп қазақ суға сұғы­на еніп тұрған жер бөлігін атайды.

Сонымен, «мұрынның» мағы­насы ашылды. Енді «құс» деген бөлікке келейік. Аталмыш атау – түркі тілдеріндегі «қос, куш», яғни «екі» деген мағына беретін сөздің фонологиялық дыбысталу тұрғысында өзгерген түрі, үлгісі. Башқұрстанда «Куштау» деген жер бар. Оның мағынасы – «Қостау». Биылғы жазда жер­гілікті халық «Куштауды» шикі­зат үшін қопармақ болған инвес­торлардан қорғап қалғанына бә­ріміз куә болдық. Ал «қос» деген тіркеспен келетін топонимдер қазақ тілінде «жыртылып-айырылады».

«Қос»-ты «құс»-қа өзгертіп тұрған құбылыс – қазақ тілінің үндестік заңы. Біріккен сөздегі еріндік дауысты дыбыс болып саналатын, мықты «ұ» дыбысы бар «мұрын» бөлігі алыңғы бөлік­те тұрған «қос» сөзін өзіне үндес болуға «мәжбүрлеп» (кейінгі ықпал), «қос»-ты «құс»-қа өзгерт­кен. Тілдің осы бір көзге анық байқала бермейтін нәзік тұсын біздер дұрыс бағамдамай, аспанда ұшып, жерге қонатын құс атауына балап жібергенбіз.

Ұзын сөздің қысқа қайырымы, «Құсмұрын» деген атаудың көне мағынасы «Қос түбек» дегенді білдіреді. Атаудың көлге, сулы жерге қойылғанын ескерсек, «Қос­түбектің» қисыны әбден келіп тұр. «Түбек», әдетте, су деңгейінен биік жота болып келеді. Адамның мұрыны да бейне бір тегіс бет-жүздегі биік жота сынды. Ал аң-құс, жан-жануарлардың дене мүшелеріндегі тыныс алу жолдарында мұндай ерекшілік жоқ болғандықтан оны «мұрын» де­мей­ді, «тұмсық» немесе «танау» деп атайды.

Ата-бабамыз аталмыш көлді «Қос түбек», яғни «Қосмұрын» деп атағанында бір себеп бар ғой деп, замануи құралдарға жүгінуді жөн көрдік. Сөйтіп Google-дің көктегі спутниктен түсірген картасына назар аударғанымызда, таңданыстан шалқамыздан түссе жаздадық. Онда Құсмұрын көліне сұғына еніп жатқан екі түбек тайға таңба басқандай көрініп тұр (суретті қараңыз).

Астында аэропланы, қолын­да спутниктік картасы жоқ, мін­гені тек аттың үсті болған ата-баларымыздың жер бедері­не, жер-су атауларына ат беру­дегі тапқырлығына әрі қарапайым­дылығына қайран қаласыз!

«Бір жоқты бір жоқ табады» дегендей, Қостүбектің бірін бұрын «жоғалтып» алған едік. Ол былай болған еді: 2005 жы­лы біздер Шоқанның 170 жыл­дығына орай, Уәлихановтар ұрпағы, тарихшы ғалым Едіге Жан­сұлтанұлы Уәлихановпен бірге Құсмұрынға сапарлаған бола­тынбыз. Сонда жергілікті тұрғындар біздерді көлдің жаға­сындағы «Тауқұсмұрын» деген жерге апарды. Тауқұсмұрын – көл­ге сұғына төнген биік жота. Жота­ның үсті қалың өскен ақсе­леу. Тауқұсмұрынның үстінен көл анық көрінеді екен. Тек көл емес, бұл төңіректің көкжиекке ұлас­қан кеңістігі алдыңызға жайыла­ды. Көлдің көк майса біткен тегіс жағалауы Шыңғыстың бие бай­лаған жері көрінеді. Ауыл аза­маттарының айтуынша, Шыңғыс ауы­лының игі жақсылары бас қосатын төбе осы Тауқұсмұрын бол­ған. Көл жағасындағы «Тау­құс­­мұрын» (үлкен) деп аталатын тү­бектің «Кішіқұсмұрын» деп ата­латын сыңары да болуы ға­жап емес қой деп ойлап кеткен­біз... Мына суретте біз оны таптық.

Міне, «Құсмұрын» атауының тарих қойнауына қонақтап, кө­нер­ген көмбесінде осындай сыр бар.

Алмасбек ӘБСАДЫҚ

ҚОСТАНАЙ