Жыл құстары наурыз айында ұшып келіп, өніп-өсіп, қараша айында жылы жаққа ұшып кетеді. Құстардың қоныс аударуының басты себебі – ауа-райының суытып, қыс мезгілінің келуі.
Дымқыл тұман басқан күздегі суық пен аштық құстарды солтүстік жарты шардан оңтүстік өлкеге қарай ұшып кетуіне себепші болады. Ал тайга мен тундрадағы, яғни солтүстік аймақтардағы құстар Қазақстанға қыстау үшін ұшып келеді. Бұл арада құстардың қайтатын уақыты да әртүрлі болады. Құстар жолдың ұзақтығына байланысты әр жерлерге тоқтап ұшатындықтан, жолдың өзіне екі айға жуық уақыт кетеді. Ал құстардың түрлі қиындықтарға қарамастан, Отанына оралуына олардың тіршілікке неғұрлым қолайлы орта іздейтіндігі себеп болады. Мысалы, жазда оңтүстікке қарағанда солтүстік аймақтарда күн мейлінше ұзақ болады. Бұл құстардың күні бойы қорек іздеп, балапандарын қиындықсыз асырауына көбірек мүмкіндік береді. Орнитологтардың айтуы бойынша, ұсақ құстар үшін ұшудың орташа жылдамдығы сағатына 30 шақырым, ал үлкендер үшін сағатына 80 шақырымды құрайды.
Тарбағатай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі аумағында құстардың 19 топқа және 54 тұқымдасқа жататын 272 түрі кездеседі. Соның ішінде жыл құстары 88 түрді (32,4%) құрайды.
Шалғын құладыны (Circus pygargus) атты жыртқыш құс ашық ылғалды жерлерде: өзен аңғарларына, көлдердің шөпті жағаларына ұя салғанды жөн көреді. Ұшу биіктігі аса жоғары емес. Шалғын құладыны – жыртқыш құстардың ішіндегі ең кішкентай өкілі. Денесінің ұзындығы 52 см-ден аспайды, қанаты 1,2 м, ересек еркек шалғын құладынның салмағы 305 грамды құрайды. Қыстау үшін шалғын құладыны Африка мен Азияның тропиктеріне ұшады.
Қызғылт бірқазан (Pelecanus onocrotalus) – үлкен суда жүзетін құс. Қызғылт бірқазан аталығының денесінің ұзындығы 1,8 метрге жетеді. Бұл құстың қанатының жазылғандағы ұзындығы – 3,8 м, салмағы – 15 кило, ал аналығы – 10 кило. Бірқазанның бұл түрінің қыстайтын жері Парсы шығанағынан Үндістан жағалауына дейінгі аумақты алып жатыр.
Ұшып келген құстар ұяларын қалай табады? Негізінде, құстар ұяларын не қоршап тұрғанын жақсы есте сақтайды, сосын, ешбір қиындықсыз таба алады. Тіпті орнитология ғалымдары жүргізген эксперименттердің нәтижелері, ұяларды өздерінің әдеттегі орындарынан жүздеген шақырымға жылжытып орналастырғанның өзінде құстар еш қиындықсыз тапқанын көрсетті. Бұл дегеніміз, керемет есте сақтау қабілетімен қатар түйсігінің ерекше дамығандығы арқылы олар туған ұяларына ешбір қиындықсыз жете алады.
Күзде ұшып кететін немесе солтүстіктен ұшып келетін құстарды қауырсын жамылғысынан байқауға болады. Құстар көркем жарқын түсті болса, олардың жылу сүйгіш екендігін аңғартады. Құстар түсі, өмір салты, өлшемі және басқа да ерекшеліктеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, Тарбағатай тауы табиғатының керемет және таңғажайып құрамдас бөлігі саналады.
Ринат ҚАБСЕМЕТОВ,
«Тарбағатай» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің кіші ғылыми қызметкері
Шығыс Қазақстан облысы