«Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру үшін тіл білуді міндеттеу керек» деген пікір жиі айтылады. Ата Заңдағы 7-баптың 2-тармағы қабылданар кезде де көп дау туғанын жақсы білеміз. Бүгінде де осы 2-тармақты алып тастау керек деген пікір жиі көтеріліп жүр.
Заң қоғамдағы белгілі бір қатынастарды реттеу үшін қабылданады. Ал біз бүгінгі тіл аясындағы заңдарды толыққанды пайдаланып жатқан жоқпыз. Нақтырақ айтатын болсақ, Ата Заңымыздың 7-бабында «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» делінген. Ендеше, мемлекеттік дәреже алған қазақ тілі басқа тілдерден оқ бойы, тым болмаса сынықсүйем алда тұруы керек емес пе?! «Қазақстан Республикасындағы Тілдер туралы» Заңының 4-бабы, Азаматтық процестік кодекстің 14-бабы, Қылмыстық процестік кодекстің 30-бабы осы қағидаларды сақтайды. Олай болса, кез келген деңгейдегі үлкенді-кішілі жиын мемлекеттік тілде өткізіліп, басқа ұлт өкілдерінің құқықтарын бұзбау үшін мемлекеттік тілді білмейтіндерге аудармашының көмегі көрсетілгені жөн. Бұл нағыз әділеттілік болар еді. Өйткені мемлекеттік тіл біреу ғана, ол – қазақ тілі. Өкініштісі, егемендік алған алғашқы күндерден бері қоғамда орыс тілі мемлекеттік тілдің рөлін атқаруда. Бұл, әрине, әділетсіздік!
Сот саласында сот ісін жүргізу тілінің тәртібі Азаматтық процестік кодекстің 14-бабында, Қылмыстық-процестік кодекстің 30-бабында нақты көрсетілген. Алайда құқық қорғау органдары мен сот ісін жүргізуде судьялар тарапынан осы екі заң талабы да толыққанды орындалмай келеді. Тергеу органдарымен алғашқы тергеу кезінде жіберілген кемшіліктер соттар тарапынан ешбір сын-ескертпесіз, түзетусіз қалуда. Мәселен, Қылмыстық-процестік кодекстің 30-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында қылмыстық сот iсiн жүргiзу қазақ тілінде жүргiзiледi, сот ісін жүргізуде қазақ тілімен қатар ресми түрде орыс тілі, ал қажет болған кезде басқа тiлдер де қолданылады делінген. Қылмыстық процесті жүргізетін орган істі орыс тілінде немесе басқа тілдерде жүргізу қажет болған кезде сот ісін жүргізу тілін өзгерту туралы уәжді қаулы шығарады. Бұл кез келген қылмыстық іс әу бастан тек мемлекеттік тілде жүргізілуі керектігін көрсетcе, өкінішке қарай көп жағдайда тергеу органдары қылмыстық іс жүргізу тілін орыс немесе басқа да тілге уәжді қаулы шығармай тұрып, орыс тілінде жүргізіп, жоғарыда көрсетілген заң нормаларын бұзады. Сонымен қатар күдіктіге, айыпталушыға оның сот ісін мемлекеттік тілде жүргізу туралы құқығын жан-жақты түсіндірмейді. Сол себептен қылмыстық істерді қарауда мемлекеттік тілдің қолданыс аясы көтерілмей отыр.
Көптеген жағдайда тергеу амалдарын жүргізуші тұлға мемлекеттік тілді өзі жетік білмегендіктен, не болмаса бірлі-жарым іске қатысушы азаматтар мемлекеттік тілді білмегендіктен аудармашы қатыстырып іс жүргізуге қиналып, өздеріне тәуелді айыпталушылардан «істің орысша жүргізілуін қалаймын», «орыс тілін жетік білемін» деген өтініш алады да, істі орыс тілінде жүргізеді. Күдіктінің қай тілді жетік білетіні сұралмайды. Ал ҚР ҚІЖК 320-322-баптарының талаптарына сай қылмыстық істер бойынша сотталушылар қазақ ұлтының тұлғалары болған кезде, судьялар істі қабылдап алу барысында жоғарыда айтылған мәселелерді жан-жақты анықтап, принциптік баға беруі керек.
Егер соттың істі қабылдап алу сатысында айыпталушының тергеу амалдары жүргізілген орыс тілін жетік білмейтіні, істі мемлекеттік тілде жүргізу керектігін тергеу органдары толық түсіндірмей, айыпталушыдан орыс тілін білетіндігін және оған байланысты тергеу амалдарын орыс тілінде жүргізгенге қарсы емеспін деген бір жапырақ қағаздың негізінде іс жүргізу тілін мемлекеттік тілден уәжсіз себептермен ауыстырған жағдайда, тергеу амалдарының барлығын жарамсыз деп танып, істі прокурорға қайтару керек. Өйткені бұл мәселеде осындай түбегейлі шешімге келмесек, тергеу органдары мемлекеттік тілге жақын арада бет бұра қоймайды.
Ақмола өңіріндегі халықтың 51 пайызы қазақ бола тұра, облыс соттары мемлекеттік тілде қарап жатқан барлық істер мен материалдардың пайыздық көрсеткіші 2016 жылы – 1,5, 2017 жылы – 3,3, 2018 жылы – 3,8, 2019 жылы – 5, ал, 2020 жылдың 9 айында 7,8 пайыз ғана болып отыр. Бүгінгі күні облыс соттары Мемлекет басшысының мемлекеттік тіл мәселесі бойынша қойылған талаптарын іске асыру мақсатында мемлекеттік тілді дамыту саясатын, оның қолдану аясын кеңейте отырып насихаттауға бағытталған іс-шараларды жүйелі түрде өткізуде. Құқық қорғау, мемлекеттік органдар мен өзін-өзі басқару салаларының, жергілікті бұқаралық-ақпарат таратушы мекеме басшыларының, өкілдерінің қатысуларымен дөңгелек үстел, семинарлар өткізілуінің арқасында мемлекеттік тілде қаралып жатқан істердің үлесі жоғарыдағы көрсетілген статистикалық есепке сай өсуде, бірақ бұл көрсеткіш көңіл көншітпейді.
Ал Азаматтық-процестік кодекстің 14-бабының 1,2-бөліктерінің талабына сәйкес азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу қазақ тілінде жүргізіледі. Облыс соттары барлық мемлекеттік тілде қараған азаматтық істер: 2016 жылы – 0,8, 2017 жылы – 2,7, 2018 жылы – 3,0, 2019 жылы – 3,5, 2020 жылдың 9 айында 8,1 пайызды құрап отыр.
Азаматтық іс бойынша іс жүргізу тілі сотқа талап қою арызы берілген тілге байланысты сот ұйғарымымен белгіленеді. Өкінішке қарай, жоғарыдағы статистикалық деректер көрсетіп отырғандай, бүгінгі күні судьялармен істерді зерделеу барысында мемлекеттік тілге тиісті дәрежеде мән берілмегендіктен, ұлты қазақ азаматтарына талап-арыздарды мемлекеттік тілде беру құқығы және іс жүргізу тілін мемлекеттік тілге ауыстыру мүмкін екендігі жөнінде түсіндірмегендіктен, көп жағдайда істер орыс тілінде қаралуда. Егер соттар осы мәселені өз деңгейінде қолға алса, азаматтық істерді мемлекеттік тілде қарау үлесі едәуір артар еді.
Облыс көлемінде 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап судьяларға сот істерін зерделеу және сот талқылауына дайындауды міндетті түрде дыбыс-бейне жазба арқылы жүргізу тапсырылып, бұл мәселе апелляциялық алқамен үнемі тексеріліп отырады. Соның нәтижесінде, облыс соттарында жалпы іс жүргізу тілі мемлекеттік тілге ауыстырылған істердің пайыздық көрсеткіші жыл санап өсіп келеді.
Мемлекеттік органдар мен мекемелер, басқа ұйымдар мен кәсіпорындар сотқа жүгінгенде талап-арыздарды мемлекеттік тілде емес, басқа «шет тілінде» беріп, жоғарыда аталған заң талаптарын неге өрескел бұзуда?! Бұл заңбұзушылықты қадағалау қандай мемлекеттік органның құзырында?! Статистикалық деректерге сәйкес 2018 жылы облыс соттарына мемлекеттік мекемелерден барлығы 4 731 талап-арыз түскен, соның ішінде мемлекеттік тілде 2 228 түссе, 2019 жылы барлығы 3892 талап-арыз түсіп, соның ішінде мемлекеттік тілдегісі 885, 2020 жылдың 9 айында барлығы 2 160 іс түссе, оның 651-і ғана мемлекеттік тілде.
Бүгінгі күні әскерден бой тасалағандарды заң алдындағы парызын орындаудан бас тартқаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартамыз. Дұрыс! Тілді білу де парыз ғой! Ел қауіпсіздігіне тікелей байланысты мәселеге келгенде, парызды орындамағандарға көз жұма қарайтынымыз қалай? Мәселе осында. Сондықтан да Ақмола облыстық соты бүгінгі күні мемлекеттік мекеме басшылары сотқа талап-арызды шет тілде бергенде немесе іс-қағаздары толыққанды мемлекеттік тілде өтпеген жағдайда жекеше қаулылар шығарудамыз. Бұл мәселеде облыс прокуратурасы осы пікірімізбен келісіп, іс-қағаздары әлі мемлекеттік тілге өтпеген мемлекеттік мекемелерге «Прокуратура туралы» заңның 23, 27-баптарын басшылыққа ала отырып ұсыну енгізуде.
Статистика бойынша республика халқының 70 пайызы қазақ ұлтының азаматтары бола тұра, қаралып жатқан сот істерінің тек 27 пайызы ғана қазақ тілінде. Сондықтан қолданыстағы заңдарды басшылыққа ала отырып, сот ісін тек мемлекеттік тілде жүргізу керек. Орыс бола ма, неміс бола ма, дауын тек мемлекеттік тілде қарауды жолға қояйық. Олардың өзін қорғау құқығы бұзылмас үшін аудармашы берілсін. Әрине, істі қарау уақыты ұзаққа созылуы мүмкін. Бірақ аудармашы арқылы тілдесудің қиындығын көріп, машақатын сезінген соң сотқа қатысушылар мемлекеттік тілді үйренуге тырысар еді. Қажеттілік деген осы деп түсінемін.
«Мемлекеттiк тiл – мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi» деп көрсетілген заңда. Яғни мемлекеттік билік те, заң да, іс қағаздары да қазақ тілінде сөйлеуі керек. Бізде бәрі керісінше. Оған кім кінәлі? Заңды орындамай отырған өзіміз. Мемлекеттік маңызы бар істе жалпақшешейлік танытуға болмайды. Енді ұлт болып қалудың қамын жасап, ұрпақтың ертеңін ойлағанымыз дұрыс. Данышпан Конфуций елге басшы болса алғашқы қадамды тілді түзеуден бастайтынын айтыпты. Себебін сұрағандарға «Тілі бұзылса, ұлттың рухы мен әдет-ғұрпы да бұзылады. Рухы мен әдет-ғұрпы бұзылса, әділет пен ақиқат жоғалып, халық шарасыздықтан жойылу қаупіне душар болады. Тілі бұзылған ұлттың келешегінен үміт күтуге болмайды» деп жауап берген екен. Сол айтпақшы, мемлекет мүддесі жеке бастың қызығушылығынан қашанда биік тұрғаны жөн. Онсыз тілді жоғалту оңай, ал тілі жоғалған елдің өзі де ұзақ өмір сүрмейді.
Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында: «Тіл – ұлттың тұғыры, ұрпақтың ғұмыры. Қазақ тілі қазақты әлемге таныта алады. Халықтың тілі – халықтың төлқұжаты. Мұны әрдайым есте ұстау керек. Біле білсек, ұлттық қауіпсіздік тілімізді қадірлеуден басталады», деп өте орынды айтты.
Жақында Ақмола облыстық сотында мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту мақсатында жиын өткізіп, қарар қабылдадық. Осы қарарда мемлекеттік мекемелер сотқа талап-арызды міндетті түрде қазақша беруі керек деген шешімге келдік. Ал орыс тілінде арыз беретін, жауап жолдайтын басшыларға жекеше қаулы шығару керектігін көрсеттік. Біздің осы бастаманы әріптестеріміз қолдаса деймін. Өйткені бұл жоғарыда айтылған заң талабынан туындап, мемлекеттік тілді білуге міндеттейді. Сөйтіп бар заңды дұрыс пайдалана білуіміз керек. Өйтпесек несіне заңгер болып отырмыз. Көп жағдайда тілге қатысты әңгіме қозғасақ, ұлтаралық қақтығысты туғызып жібереміз деп қауіптенеміз. Біз өзге ұлтты кемсітіп жатқан жоқпыз. Тек мемлекеттік тілдің қолданысын кеңейтуге, тынысын ашуға көмектесетін заңдағы титтей тетікті, кішкентай сәулені пайдалануды талқылаудамыз. Заң бізге тілді өз деңгейінде қолданбайтын басшыларға ескерту жасауға мүмкіндік беріп тұр. Әр жиналыс сайын соны ескертеміз. Намыстарына тимейміз-ау, бірақ намыстарын оятуға тырысамыз. Рухани жаңғыру дегеннің өзі рухты көтеру, рухты ояту деген сөз – жаңғыру дегеннің өзі жану, көмескіленбеу деген мағына. Сондықтан рухты көтерейік, намысты оятайық! Егер осыны бәріміз түсінсек, қарекет жасасақ, мемлекеттік тілдің қолданысын кеңейту қиын емес.
Досжан ӘМІРҰЛЫ,
Ақмола облыстық
сотының төрағасы