«Бір үйде жиюлы екен қазына мал»

– Рүстем Қайратұлы, әуелі музейдің тыныс-тіршілігі мен құнды жәдігерлердің қыс­­қаша тарихы туралы әңгі­­мелеп берсеңіз.

– Алматыдағы біздің музей халқымыздың көне музыкалық аспаптарына арналған әзірге еліміздегі бірден-бір рухани ошақ саналады. Мұнда қа­зақ халқының ұлттық музы­ка­лық аспаптарымен қатар әлем­­нің 50-ге жуық елінің мә­­дение­тімен таныстыратын зал­дарды қосқанда, бас-аяғы 9 зал жұмыс істейді. Музейге келушілерді әр экспонат жа­йында толық ақпаратпен қам­тамасыз ету үшін музей залдары 2 ақпараттық киоск пен бейнеконтенттік проекторлармен жабдықталған. Киоск арқылы әр экспонат жайында ақпарат берілсе, бейнеконтенттен сол аспаптың дыбысталуы, аспапта ойналатын музыкалық шығармалар көрсетіледі. Әрбір экспонат жай­лы ақпаратпен қамтамасыз ету – музейдің ғылым бөлімі­нің негізгі міндеті.

Бірінші залда музыкалық ас­паптардың археологиялық қазбалар нәтижесінде табыл­ған, 10 ғасырдан астам тарихы бар көне жәдігерлер сақтаулы.

Үрмелі және соқпалы-шу­лы аспаптар залында әскери жо­рықтар кезінде қолданылған дабыл, дауылпаз, шыңдауыл, дудыға, сондай-ақ күнделікті тұрмыста қолданылған сақпан, шартылдауық, тұяқтас аспаптары мен сыбызғы, сазсырнай, желбуаз сынды үрмелі аспаптар бар.

Мемориалдық музыкалық аспаптар залында қазақ музыка тарихында «Алтын ға­сыр» саналатын ХІХ-ХХ ғасыр­ларда өмір сүр­­ген халқы­мыз­дың шоқтығы биік әнші-жыр­шылары мен күйші-компо­зиторларына тие­сілі музыкалық мұраларға орын берілген.

Музейдің бағалы коллек­ция­сында Абай, Шәкәрім, Құрманғазы, Дина, Жамбыл, Қазанғап, Ақан сері, Біржан сал, Кенен, Сүгір, Ахмет Жұ­банов, Нұрғиса Тілендиев және тағы басқа тұлғалар ұстаған дом­быралар мен сырнайларды та­ма­шалауға болады.

– Осылардың ішіндегі ең көне мұра кімнің домбырасы?

– Залдағы ең көне жәдігер – Махамбет Өтемісұлының екі ішекті, 13 пернелі, жұмыр ша­нақты домбырасы. Аспап ұзақ уақыт музыкант Арыстан Баталовтың қолында болған. 1931 жылы өнер иесі қайтыс болған соң, домбыраны оның ағасы Қатеп Қызылордаға алып кетеді. 1933 жылы белгілі күйші-композитор Сей­тек Ора­­за­лыұлы осы домбыраның ар­­тынан Қызылордаға арнайы іздеп барады. Махамбеттің домбырасында қатарынан екі күн ойнайды. Батырдың жә­ді­герін күйші қанша қалап, өзіне сыйға тартуын өтінгенмен олар көнбейді. Кейін Қатеп қай­тыс болғаннан кейін, домбыра Қатептің туысы Қажеттің қо­лында қалады. 1934 жылы Қа­жет қайтыс болып, анасы Ре­сейге қоныс аударған кезде дом­быраны өзімен бірге ала кетеді. Сөйтіп Ресейде ас­пап Елеу есімді қарттың үйін­де сақталған. 1974 жылы ол кісі қайтыс болып, тарихи жә­д­ігер оның ұлы Мұстафа Исмағұловтың қолына өтеді. 1985 жылы домбыраның бет тақтайы қайта жөнделіп, тарихи құндылық ретінде музейге табысталды.

– Ал Абай Құнанбайұлы мен Шәкәрімнің домбыраларын музейге кімдер тапсырды?

– Келушілердің назарын өзіне аудартып тұратын ерек­ше құндылықтың бірі – Абай Құнанбайұлына тиесілі үш ішек­ті домбыра. Абай бір­не­ше саз аспабын жасатып, өзі­нің төл ұрпақтары мен ай­на­ласындағы әнші-күйші, ақын­дарға сыйға тартқан. Ақын­ның өзінің жеке домбырасы – үш ішекті, 8 пернелі, қа­лақша пішінді. Оны Абай мен ұлы Ақылбай тартқан. Ке­­йін жәдігер мұра ретінде Ақыл­байдың ұлы Исраилға тапсырылады. Ұлы ақынның немересі Исраил бұл домбырамен облыстық, республикалық деңгейдегі түрлі байқауларға қатысқан екен. 1959 жылы Исраил дүние салып, кейіннен қыздары жәдігерді Семейдегі Абай Құнанбайұлының әде­би-мемориалдық музейіне тап­сырған. Ал 1981 жылы ақын­ның асыл мұрасы Ықылас атын­дағы халық музыкалық ас­пап­тар музейі қорына алынды. Айта кететін тағы бір жайт, Абай домбырасының осы түп­нұсқасынан басқа 4 кө­шір­месі жасалған. Өкінішке қа­рай, бұл аспапты жасаушы ұста­ның есімі және қай жылдары жа­салғандығы жайлы ешбір дерек жоқ.

Мемориалдық аспаптар кол­­­­лекциясына соңғы қо­сыл­ған аспап – Шәкәрім Құдай­бердіұлының екі ішекті (бас­тап­қыда үш ішекті болған), 13 пернелі, қалақша пішінді дом­бырасы. Шәкәрім қайтыс болған соң, аспап оның ұлы Ахаттың қолында қалған. Ахат қарттан Семейдегі бір мұ­ға­лімге, кейін ол мұғалімнен Шәкәрім атындағы Семей мем­лекеттік университетінің рек­торының қолына өткен. Өз ке­зегінде оқу орнының басшы­сы домбыраны Шәкәрім өне­рінің жанашыры болып жүр­ген меценат Медғат Құл­жановқа та­быстайды. Мед­ғат Кәрімұлы 2019 жылы жәдігерді музейімізге өткізді.

– Музыкалық аспаптар­дың үнін қайта жаңғыртуда да біраз жобалар қолға алын­ған тәрізді...

– Елбасы Нұрсұлтан На­зар­баев «Рухани жаңғыру» бағ­дарламасының жалғасы ре­тінде жарыққа шыққан «Ұлы даланың жеті қыры» ма­қа­ласында қазақтың қобыз, дом­быра, сыбызғы, сазсырнай және басқа да дәстүрлі му­зыкалық аспаптарымен орын­дауға арналған маңызды туындылар топтамасын – «Ұлы даланың көне сарындары» жи­­нағын басып шығару қажет екен­дігін айтып өткен болатын.

Осыған орай музей қорында сақталған мемориалдық му­зыкалық аспаптардың дыбы­сын қайта жаңғырту мақса­тында «Жәдігер» музыкалық антологиясы жарық көрді.

Музыкалық антологияда музей қорында сақталған 24 мемориалдық аспапты қазір­гі ән-күй, жыр мектептерінің ірі өкілдері дыбыстандырып, әрбір аспаптың жасалу технологиясына танымал шеберлер сипаттама берді.

Антология аудио және ви­део үлгісінде басылып шы­ғып, әйгілі өнерпаздардың өз ас­пап­тарында орындалған шығар­малары бүгінгі аудиторияға жақындатылып әрі түсінікті форматта жол тартты. Видео­лар музейдің шеберлер залында арнайы проектор ар­қы­лы келушілерге ұсы­нылуда.

Сонымен қатар қобыз за­лында ХVІII ғасырда жа­сал­ған Жарас бақсының қо­бы­зы­нан бастап, әр өңір бақ­сы­ла­рының қобыздары мен ХХ-ХХІ ғасырларда шеберлердің қолынан шыққан аспаптар жә­не Жаппас Қаламбаев, Дәу­лет Мықтыбаев, Гүлнафис Бая­зи­това сынды әйгілі қо­быз­­шылар өнер көр­сеткен ас­­паптар қойылса, Ше­бер­лер залы бүгінгі ісмер ше­бер­лердің таңғажайып туындыла­ры мен Ықылас атындағы ха­лық музыкалық аспаптар му­зе­йінде екі жылда бір рет өткі­зілетін «Аңыз домбыра» рес­публикалық байқауы жүл­дегер­лерінің аспаптарымен таныстырады.

Байқаудың негізгі мақсаты: насихаты кем түсіп жатқан дәс­­түрлі қолөнерімізді және оны сақтаушы шеберлердің ең­бе­гін насихаттау, жаңа мүм­кін­дік­терге жол ашу, дом­быраның көне қоңыр үнін қайтару болып табылады. Байқау алғаш рет 2016 жы­лы Алматы қаласы кү­ніне орай ұйым­дастырылып, оған еліміздің әр түкпірінен 65 шебер қатысқан болатын. Ал екінші рет 2018 жылы өтіп, оған 39 шебер қатысты. Жүл­делі орындарға ие болған домбы­ралар музей қорына алынып, экспозицияға қойылып отырады.

– Мұнда Қазақстандағы түрлі елшіліктер сыйға тарт­қан музыкалық аспаптар да бар екен. Музей қорын то­лықтыру мақсатында әлем халық­тарының аспаптарын му­зейге жинастыру ісі қай кез­ден бастап қолға алынды?

– Келушілер әр елдің му­зы­калық өнерінен сыр шер­те­тін түрлі аспаптарды та­ма­ша­лай алады. Ол үшін «Түр­кі­- тілдес халықтардың музы­ка­лық аспаптары», «Азия халық­тарының музыкалық аспаптары», «Еуропа халықтарының музыкалық аспаптары» залдары жұмыс істейді.

Алғашқы жылдары ха­лық музыка аспаптары музе­йін ұйымдастыру барысын­да бел­гілі этнограф, музей­дің ашы­луына тікелей мұ­рын­­дық болған Өзбекәлі Жәні­бе­ковтің бастамасымен қазақ хал­қының ұлттық аспаптарын ғана емес, көршілес респуб­ликалар (ТМД) мен әлем ха­лық­­тарының аспаптарын да жи­­нақтау көзделген болатын. Оларға арнап экспози­ция залдарын жабдықтау жұ­мыс­­тары жүргізілді. Бұл жұ­­­­мысқа сол кезде музей жа­ны­­нан құрылған «Сазген» фольк­­­лорлы-этнографиялық ан­­сам-

блінің қосқан үлесі зор. Ан­самбль тек қана музей сахнасында ғана өнер көрсетіп қойған жоқ, сонымен қатар шет елдерге гастрольдік са­пар­ға шығып, музей қорын бар­ған елдерінен алып келген музыкалық аспаптармен ба­йытып отырды. Шетел аспаптарын музей қорына алу үрді­сі әлі де жалғасын тауып келеді. Музей көптеген елдің ел­ші­ліктерімен, мәдени орта­лық­тарымен, тіпті жеке тұлға­лармен де іскерлік байланыс орнатып, нәтижесінде жыл са­­йын ондаған аспаптар музей қо­­рына салтанатты жағдайда қа­былданады.

– Бұл мақсатта музейде тағы қандай жобалар атқа­рылды?

– Осындай бір үлкен іс-ша­раның бірі – 2018 жы­лы Ал­матымен бауырлас қа­ла­­лардың, атап айтқан­да, Минск, Вильнюс және Бу­да­­пешт шаһарлары өнерпаз­да­ры қатысуымен өткен «Әлем ха­лықтарының музыкалық ас­пап­тары – музей сахнасын­да» атты фестивалі еді. Фестиваль барысында осы елдерден келген музыканттар өздерінің ұлт­тық аспаптарында ойнап, ха­лық әндерінен шашу шашты. Кеш соңында өздері ойнаған музыкалық аспаптарды музейге сыйға тартып кетті.

Сондай-ақ Индонезия, Тә­жікстан, Тайланд елдерінің Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшілері, Әзербайжан елінің Мәдениет министрлігі өкілі музейге арнайы ат басын бұрып, ұлттық музыкалық ас­паптарын сыйлаған болатын.

Алматы қаласындағы өз­ге халықтардың мәдени орталық­тары – «Ичикава» жапон үйі, «Масис» қазақстандық армян қоғамы да музейде дәстүрлі му­зыкалық кеш өткізіп, көрер­мендерді өздерінің музыкалық мәдениетімен таныстырды.

– Музыкалық аспаптар­ды зерттеу, насихаттау жұ­мыстары қалай жүзеге асырылады?

– Музей тек ағартушылық және насихат жұмыстарымен ғана шектеліп қоймайды, сонымен қатар мұндағы коллекцияларды ғылыми тұрғыдан зерттеп-зерделеу жұмыстарымен де тұрақты түрде айналысады.

Осы ретте 2017 жылы «Ме­мо­риалдық музыкалық аспаптар: ғылыми-зерттеу, жинау жә­не насихаттау» ғылыми-тә­жі­рибелік конференциясы өт­­кізілген еді. Конференция­ға Ре­сей, Өзбекстан, Тыва, Гер­­ма­ния елдерінен ғылыми-зерт­­­теушілер қатысып, ХІХ-ХХ ға­сырларда әйгілі әнші-жыр­шылар мен күйші-ком­позиторлардың ас­пап­тарына зерттеу жұмыстары жүргізілді.

Өткен жылы қазанның 25-і күні Ықылас атындағы халық музыкалық аспаптар музейінде Тұңғыш Президент – Ел­басы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарла­масы және «Ұлы даланың же­ті қыры» атты мақаласы аясында «Археологиялық қазба жұ­мыс­­тарынан табылған көне му­зы­калық аспаптар: жина­лу және зерттелу мәселелері» ат­­ты халықаралық ғылыми-тә­жі­­рибелік конференция өтті. Кон­­ференцияға Қазақстан му­зейлері мен ғылыми-зерттеу ор­талықтарынан археологтер мен этнолог мамандар, ғылы­ми қызметкерлер қатысып, ел аумағынан табылған көне му­­зыкалық аспаптар және Қа­зақ­стандағы музыкалық архео­логия мәселелері жайында ой-пі­кірлерімен бөлісті.

– Іс-шараға танымал тұл­ғалардан кімдер қатысты?

– Конференцияның ерекше қонағы, музыкалық архео­логия саласында 25 жылдан бері зерттеумен айналысып жүрген норвегиялық ғалым, Осло университетінің профес­соры, тәуелсіз зерттеуші Гер­­мунд Коллтвейттің есі­мін ерекше атап өткім ке­леді. Док­тор Коллтвейт Скан­ди­на­вия елдерінің көне музы­ка­лық аспаптары туралы өзі­нің зерт­теулерімен және тәжі­ри­белерімен бөлісті.

Сонымен қатар 2014 жылы Алтай өңірінен табылған ішекті аспап пен Украина жерінен шық­қан қобыз аспабының кө­шірмелері таныстырылып, ды­бысталып, конференция со­ңында музей экспозициясына қойылды.

Музей 2018 жылы елордада Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар, рухани жаңғыру» бағдарламалық ма­қа­ласының «Туған жер» кіші бағдарламасын іске асыру аясында Мәдениет және спорт министрлігі ұйымдастырған «Рухани қазына – 2018» І фес­тивалінде 16 аймақ қатыс­қан 53 музейдің арасынан «Үз­дік облыстық маңызы бар мем­лекеттік музей» аталымы бо­йынша жеңімпаз атанып, қар­жылай сыйлыққа ие болды.

– Карантин тұсында музей немен айналысты?

– Әлем халқын толқытқан пандемияға қарамастан, карантин кезінде де музей өзінің жұмысын еш тоқтатпай, уақыт пен заманның талабына сай онлайн форматта жұмысын жалғастырып отырды. Музей мен экспонаттар әлеміне онлайн-экскурсиялар жасалып, онлайн-лекциялар, айтулы күн­дер мен мерекелерге орай он­лайн-концерттер, онлайн-бай­қаулар, сонымен қатар онлайн-шеберлік сағаттары өткізілді.

Әңгімелескен

Қарашаш ТОҚСАНБАЙ,

«Egemen Qazaqstan»