Дәріден уланғанды дәрігер емдейді, ал ақпараттан «уланғанды» кім емдейді? Ақпараттық вакцина, ақпараттық иммунитет сынды тың сөз тіркестері де бүгінде қолданысқа ене бастады. Иә, беті аулақ, коронавирустың екінші толқыны бастала қалған жағдайда инфодемияның, яғни жалған, ел арасында үрей тудыратын ақпараттардың көптеп таралуы да ғажап емес. Олай дейтініміз, алғашқы толқында инфодемияның орын алғаны мәлім. Жалған мен шынайы ақпараттарды ажырата алмай қалған немесе оны зерттеп-зерделеп отыруға мұршасы жоқ адам дәрігерлердің кеңесіне құлақ аса қоймайды. Ал бұл бәрінен де қауіпті. Ендеше, инфодемияның екінші толқынына ақпарат құралдары, оның ішінде журналистер дайын ба?
Осы сұрақтарға жауап және ұсыныс-пікірлер Шымкент қалалық әкімдігі мен Қазақстан Журналистер одағының Түркістан облыстық филиалы ұйымдастырған «Инфомедианың екінші толқыны: Алдын алу және жаңа ақпараттық стратегия» атты онлайн конференцияда айтылды. Қазақстан Медиа альянсының басқарма төрағасы, сенатор Нұртөре Жүсіп, Сенат депутаты Айгүл Қапбарова, «BAQ KASIPODAQ» салалық кәсіподағының төрағасы Зейін Әліпбек, Қазақстан Журналистер одағының төрағасы Сейітқазы Матаев, Шымкент қаласы әкімінің бірінші орынбасары Шыңғыс Мұқан, Қазақстан Журналистер одағы Шымкент қалалық филиалының төрағасы Уәли Қыдыр және журналистер, блогерлер, дәрігерлер онлайн қатысқан жиында бұқаралық ақпарат құралдарының пандемия кезіндегі әрекеті мен жағдайы талқыланды.
Дәрігерлер – қоғамды пандемия кезіндегі коронавирустен қорғаса, журналистер – инфодемия кезеңіндегі ақпараттық вирустан қорғауы тиіс. Яғни ақпараттың шұғыл берілуімен қатар сенімділігі мен шынайылығы маңызды. Қоғамдағы қауесеттердің анық-қанығына көз жеткізу журналист жұмысындағы басты міндеттің біріне айналды.
«Инфодемияның басты қаупі – ақпараттар тасқынында көпшілік шынайы ақпарат пен жалған мәліметті ажыратуға қабілетсіз болып қалады. Осының салдарынан дәрігерлердің кеңестерін орындауға, қауіпсіздік шараларын сақтануға немқұрайлы қарайды. Яғни инфекцияның таралуына жол бермеуге бағытталған іс-шаралардың жүзеге асуы қиындайды. Инфодемия – қаупі жағынан пандемияның өзінен асып түспесе, кем болмайтынын Біріккен Ұлттар Ұйымынан бастап бүкіл әлем мойындады. Халықаралық деңгейдегі медиа саласында инфодемия тақырыбы қызу талқылануда. Біздің ел де бұл үрдістен тыс қалмады. Қазақстанда өтіп жатқан түрлі медиафорумдар, конференцияларда инфодемия күн тәртібіндегі мәселенің біріне айналды. Сарапшылардың пайымдауынша, ең басты қиындықтардың бірі – вирус туралы нақты мәлімет аз болған соң мемлекеттік органдардың таратып отырған кез келген ақпаратына қоғам сенімсіздік танытып отырады. Бұл ретте мемлекеттік органдар әр қадамын жеті өлшеп бір рет кесуі керек екеніне назар аударғымыз келеді. Себебі бір шенеуніктің немесе дәрігердің айтқанын басқа біреу теріске шығарып жатса, аудитория әдетте екі жақтың да пікірін қабылдамайды. Ең бастысы – мемлекеттік органдар әрбір шешімді мәлімдеуден бұрын міндетті түрде оның алғышарттарын, себептерін түсіндіріп өтуі керек. Мәселен, «ертеңнен бастап қоғамдық орындар жабылады. Келесі аптадан бастап жолдарға посттар қойылады» деген секілді ақпаратты бірден таратып, оны кейіннен барып түсіндіргеннен гөрі, әуелі ахуалды жан-жақты түсіндіріп барып, шешімді негіздеу керек. Яғни мемлекеттік органдардың әрбір шектеудің себебін түсіндіріп отырғаны жөн. Инфодемиямен күресте мемлекеттік органдар мен бұқаралық ақпарат құралдары бірігуі тиіс. Өкінішке қарай, фейк жаңалықтарға қарағанда, ресми ақпараттың таралу тиімділігі мен жылдамдығы төмен. Көпшілік әлі де болса ресми ақпаратқа сенімсіздікпен қарайды, күдіктенеді. Мәселен, еліміздегі социологтар жүргізген сауалдама бойынша денсаулық сақтау министрлігінің сайтында шыққан ақпаратқа аудиторияның тек 5 пайызы ғана сенеді екен. Мұндайда ақпараттық саясатты жүргізу стратегиясы қайта қарауды қажет етеді. Пандемия дегеніміз – дағдарыс. Дағдарыс кезінде біз қалыпты кезеңдегі коммуникацияларды қолдана алмаймыз. Яғни дағдарыс уақытында ақпараттық саясатты жүргізудің жаңа стратегиясы керек», деді онлайн конференцияның модераторы, Қазақстан Журналистер одағы Түркістан облыстық филиалының төрағасы «Egemen Qazaqstan» газетінің меншікті тілшісі Ғалымжан Елшібай.
Ал Шымкент қаласы әкімінің бірінші орынбасары Шыңғыс Мұқан вирусқа қарағанда, жалған ақпарттың қатері көбірек екеніне тоқталып, оған қарсы иммунитет қалыптастыру қажеттігін айтты. «Коронавирус пандемиясында «ананы жесең жазылып кетеді екенсің» деген секілді әңгімелер желдей есіп, кейбіреулер шынында да сол ақпаратқа сенді. Сондықтан ақпаратты тексерудің бірінші ережесі – ақпарат берушінің компетенциясына мән беру қажет. Емделудің жолын медицинадан хабары жоқ немесе әлдебір адамның айтқаны дұрыс па, дәрігердің айтқаны дұрыс па? Осыларда айырмашылық үлкен. Фейкньюс коронавирустан да зиян болуы мүмкін. Жалған ақпаратқа иммунитеті жоқ адам денсаулығына одан бетер зиян келтіреді. Осы тұрғыда Шымкент қаласында індетпен дәрі-дәрмекпен ғана емес, ақпарат арқылы да күресу үшін shymkent.kz бірыңғай ақпараттық порталын іске қостық. Сонымен бірге 1460 нөмірлі колл орталық жұмыс істейді. Оған өздерінізді толғандырған сұрақтарыңызды қоюларыңызға болады», деді Шыңғыс Жұмабекұлы.
Инфодемия дәуірі жаңа терминдерді шығаруда. Солардың бірі – «ақпараттық вакцина». Бұл – әсіресе, журналистерге қатысты мәселе. Осы салада терең зерттеу жүргізген сарапшылар журналистерден коронавирус тақырыбындағы материалдарды азайтуға кеңес береді. Себебі COVID-19 жайлы ақпарат неғұрлым көп болған сайын, аудитория соғұрлым депрессияға ұшырайды екен. Сондықтан ақпарат құралдары тарапына айтылып жатқан негізгі өтініштердің бірі – коронавирус тақырыбынан ұпай жинамауға тырысу. Кейбір сайттар мен телеарналар көрілімдердің санын көбейту үшін сенсациялық жаңалықтар беруге құмар. Кейде ақпараттың рас-өтірігін тексерместен жариялауға бейім. Түптеп келгенде – бұл мәселе журналистік этикаға келіп тіреледі. Журналисті коронавирус тақырыбында материал жазбауға ешкім мәжбүрлей алмайды. Алайда журналистердің ел алдындағы жауапкершілікті сезінуі маңызды.
Осы орайда онлайн-конференцияда пікірін білдірген Қазақстан Медиа Альянсы басқармасының төрағасы, белгілі журналист, сенатор Нұртөре Жүсіп әрбір кәсіби журналист өз ісіне жауапкершілікпен қарауы тиіс деп санайды. «Пандемия кезінде журналистер де дәрігерлерден кем жұмыс істеген жоқ. Бірақ ақпарат саласы қызметкерлеріне жағдайдың жасалмағаны рас. Егер адам дәріден уланса, дәрігер емдеп алады. Ал адам ақпараттан «уланса», оны кім емдейді? Қазіргі қазақ журналистикасында негізгі үш мәселе бар. Біріншісі – рейтингтің соңына түсу. Осының салдарынан фейк ақпараттар өрістеп барады. Екіншісі – сыртқы ақпарат тасқыны. Ресейлік дереккөздерін пайдаланушылар да баршылық. Бұл орайда қазақ журналистерінің ағылшын, түрік, қытай, жапон тілдерін меңгергені маңызды. Үшіншісі – қаржылық тәуелділік. Редакциялардың қаржылық жағдайының нашарлап тұрғаны рас. Кеше ғана Алматыда 5 метр қар жауды деген ақпарат таратылды. Бір қалада әкесінен жүкті болған қыз туралы мәлімет берілді. Осындай ақпараттардың анық-қанығын білуге қатысты тексерістер, соттар болып, теріске шығарып жатқан жағдайлар да кездеседі. Жалған ақпараттарды бірлесіп күрескенде ғана жеңе аламыз», деді сенатор.
Біріккен Ұлттар Ұйымы инфодемияға төтеп беру бойынша арнайы қолға алған жобалардың бірі «Тексерілген ақпарат» деп аталады. Жобаның мақсаты – тек қана жан-жақты тексерілген ақпаратпен бөлісу, ал ұраны – «жеті рет өлшеп, бір рет кес!».
«Барлығымыз бетперде тағып, қол жуатынымыз, дезинфекция жүргізетініміз сияқты, әр журналист те «ақпараттық гигиенаны» сақтап, тек тексерілген мәліметпен жұмыс істеуі қажет. Коронавирустың мутацияға ұшырайтыны жайлы көп әңгіме айтылып жүр. Сол сияқты ақпараттық фейктерді тарату жолдары да күрделене түсуде. Осыны да ескеруіміз қажет. Жалған ақпарат көздері, ойдан шығарылған сараптамалық орталықтар мен әлеуметтік желілердегі аккаунттар пайда болуда. Сондықтан барлық журналистер деректерді тексеру, сенімді ақпарат көздеріне жүгінуді, цифрлық сауаттылықты меңгеруі тиіс. Тағы бір өзекті мәселе – отандық бұқаралық ақпарат құралдарының қаржылық қиындықтары. Барлық дерлік медиа ресурстардың жарнамадан түсетін табысы күрт азайды. Карантин шараларының салдарынан көптеген басылым банкротқа ұшырады. Талай журналист жұмыссыз қалды. Жалпы, коронавирусқа байланысты ақпараттық саясатты қалай өзгерту қажет?», деді модератор Ғ.Елшібай.
Бұл орайдағы мемлекеттік қолдау төңірегінде Сенат депутаты Айгүл Қапбарова әңгімеледі. Депутаттың айтуынша, ақпарат құралдарына мемлекет тарапынан салықтық жеңілдіктер жасалған. «Пандемия кезінде аса қауіпті жағдайда қызмет еткен дәрігерлер мен құқық қорғау саласы қызметкерлерінің қатарында БАҚ өкілдері де болды. Олар өз жұмыстарын адал атқарып шықты деп ойлаймын. Қазіргі таңда Сенатқа еліміздегі ақпарат саласын жетілдіруге бағытталған заң жобасы келді. Оған сіздер де ой қосып, атсалыссаңыздар деймін. Бүгінде блогерлердің де дәйекті жазбалары қоғамды бейжай қалдырмайтын болды. Олардың мәртебесін зерделей отырып, нақтыласақ, блогерлердің құқықтық жауапкершілігі артып, заңмен қорғалады. Қазіргі уақытта ақпарат саласын дамытудың Ұлттық жоспары әзірленді. Осы жоспарда алдағы уақытта ақпарат құралдарын мемлекеттік сатып алудан тыс қаржыландыру, мемлекеттік тапсырыс беруде сараптамалық материалдарға көбірек мән беру, блогерлердің құқықтық мәртебесін айқындау сынды мәселелер қаралған. Сондай-ақ бүгінде салалық журналистиканы дамыту бағытында бірқатар бастамалар жүзеге асырыла бастады», дейді А.Қапбарова.
Ал «БАҚ Кәсіподақ» ұйымының төрағасы Зейін Әліпбек жалған ақпарат таратудың артында жауапкершілік барын еске салды. Көп жағдайда адамдардың жалған ақпарат таратуы, сол арқылы елді үрейлендіруі осы жауапкершілікті терең сезінбеуден туындайды. Егер мемлекеттік органдар негізсіз ақпаратқа қатысты мәселенің мән-жайын анықтап, халыққа жан-жақты ақпаратты дер кезінде таратса, фейкке ешкім сенбейді. Зейін Әліпбек сондай-ақ пандемия кезінде індеттің алғашқы толқынында дәрігерлермен бірдей қызмет еткен, індет ошағында жүрген журналистердің әлеуметтік жағдайына, қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесіне де тоқталды.
Конференцияда салалық журналистиканы дамыту мәселесі көтерілді. Фейк ақпараттың көптеп таралуына сенімді дерек көзінің жоғы және қоғам сенім артатын беделді тұлғалардың болмауы да себеп. «Мәселен, шымкенттік тұрғындардан «қаламызда нағыз маман дерлік дәрігерлерден кімді білесіз?» деп сұрасаңыз, көпшілігі жауап беруге қиналады. Сөйте тұра Ресейдің Малышева, Комаровский сынды бірқатар дәрігерін атап береді. Бұл біздегі медициналық журналистиканың артта қалғанын, әлі де болса бұл бағытты күшейту қажеттігін білдіреді», деді модератор Ғалымжан Елшібай. Осы тұрғыда Оңтүстік аймақта жарық көріп келе жатқан салалық «Диагноз» газеті бас редакторының орынбасары Асылбек Досалы өз ойын ортаға салды. Дәрігерлердің ақпарат құралдарына белгілі бір мәселелеге қатысты түсініктеме беріп, дертке байланысты кеңес айтуға уақыты болмауы да мүмкін. Бұл орайда жұмысты үйлестіріп, оқырманның көкейіндегі сауалға жауап іздейтін салалық басылым үлкен рөл атқарады. Осы орайда Шыңғыс Мұқан бұл өзекті мәселені бірлесе шешуге дайын екенін жеткізді. Сондай-ақ конференция барысында Қазақстан Журналистер одағы Шымкент қалалық филиалының төрағасы Уәли Қыдыр, «Темірқазық-Ой» газетінің бас редакторы Анар Сүлеева, блогер Рүстем Әшетаев сөз алып, өз пікірлерін білдірді.
Еркін ДОСЫМБАЙ,
журналист
Түркістан облысы