«Мұқағали ағам иығымда ұйықтап барды»

– Алмахан апа, небір өзен-көл, да­риялар бастауын бұлақтардан алатыны секілді, сіздің де арманыңызға қанат бітірген топырақтың бары анық. Әңгі­меміздің әлқисасын балдәурен шақтан бастасақ...

– Ех, шіркін, бақыт іздеп міне, 70-ті де алқымдадық. Ал нағыз бақытты шағымыз шын өнерді іздеп жүрген кезіміз екен ғой. Бала көңіл, сол сұлу сәттің тұ­нығына бойлай алсын ба? Мен өзі Ра­йымбек ауданы, Қайнар ауылының тума­сымын. Әкеден де, шешеден де жалғызбын. Әкем дүниеден оз­бағанда анам әлі де өмірге сәби әкелер ме еді. Ажал айтып келе ме, соқырішегі жарылып қайтыс болды. Әйтпесе адам түйнектен өле ме? Мал бағып жүргенде таудың басындағы әйелдер суық ұстап қалды ма деп, күл баса берген ғой, содан сырқаты асқынып кетіпті. Екеуі де жылқышы болған кісілер. Анам небәрі 30 жасында күйеуінен айрылса да мені жетімкөңіл етпейін деп қайта тұрмыс құрмады.

Қыздың артынан қамшыұстар келе ме деген ниетпен ұлша киіндіріп, ұлша тәрбиелеген. Содан да болар күні бүгінге дейін, тік сөйлеп, бетке айтатыным. Не керек, шамның пілтесін көтеріп қойып, түнімен кітап оқып өстік. Радиодан гүрілдеп шығатын әртүрлі әуендер жаныма майдай жағатын. Сол сезім домбыра, сырнай, скрипка үйренуіме жол ашты. Ол уақытта скрипка деген не теңім десеңші, бой бермей сатып алдым ғой. Мен ән салмай, ауылдағы жиын аяқталмайтын.

– Ер мінезді екеніңізді айтып қал­дыңыз. Бұл қылық болмы­сы­ңыздан да байқалады. Куәліктегі «Нүр­пе­йі­сова» деген тегіңізді тырнақпен өші­ріп, «а» әрібінің артық екенін айтып, көпшілікті күлкіге көміпсіз. Сол ар­тық­шылық сізге өнерде де оқшау, өз­ге­ден дара тұруға сеп болған секілді...

– Иә, балам небір қызық бастан өт­ті ғой. 6-сынып оқып жүрген кезімде қа­ладан ауылымызға жаңадан жас мұғалім келіп, бірінші күннен-ақ Нүрпейісов «шашыңды ал» деді. Ойымда түк жоқ, үйге барып анама айттым. Ол кісі сөзіме мән де берген жоқ. Ертесінде әлгі мұғалім сабақта ұрыспасы бар ма, сонда сыныптастарым «ағай, ол негізі қыз» деп жамырай жөнелді. Сөйтсем, менен басқасының бәрі біліп жүрген екен. Екі бетім өрттей лаулап, кірерге тесік таппадым. Есейіп қалған кезім, өзім піскен көмештей топ-томпақ болатынмын. Содан ағайын-туыс жиылып, юбка тігіп берді. «Кимеймін» деп қиғылық салып көріп едім, өзіңе жарасып тұр деп асты-үстіме түсіп қызша сылап-сипап қойды.

Енді юбкамен далада ойнай қояйын десем шалбарға үйреніп қалған аяқ, өз етегіме өзім сүрініп әбден қиналдым. Ақыры қолымды бір сілтедім де, ұятты жиып қойып, юбканың ішінен шалбар киіп алдым. Сөйтіп әдеттегі шаруаммен айналыса бердім. Мектепке киіп бармайын десем, ағай ұрсатын болған соң амалсыз оған да көндім. Оң мен терісін білмей талай әбігерге түстік қой. Мектептегі құрбыларым қайта-қайта айтып жүріп, оны да үйретті.

– Сол мектеп қабырғасында оқып жүргенде, қазақтың тұңғыш кәсіби операторы Ескендір Тынышбаевтың батасын алған екенсіз. Бұл сіздің өміріңіздегі жарқын сәттердің бір болар? Олай дейтініміз, үлкен өнерге жол ашқан сол кісі емес пе?

– Құдай көп көрмесін, өмірде жолы болған адамның бірі менмін. Күндіз Қайнар бұлағынан су алып келе жатқан бетім, есік алдында колхоз бастығы жүр. Алыстан барлап қарасам, анамнан менің қайда кеткенімді сұрап жатыр. Алматыдан арнайы қонақтар келіпті. Солардың алдында өнер көрсетуім қажет екен. Бірден қолыма домбырамды ала салдым да, соңынан ере жөнелдім.

 Барсам, төрде ұзын бойлы, ақсары әдемі кісі отыр. Бір ойым орыс па деп қоямын, ол уақытта баламыз, орыстың атын естімесек, көрген адамымыз емес. Ештеңеге қарағаным жоқ, «Жетісу» әнін шырқадым. «Болды, осы қыз жарап тұр, ертең бізбен бірге тауға барады» деді қонақтар разы болып. Сөйтсем, кинооператорлар екен. Мұндағы қойшылардың тыныс-тіршілігін түсіруге келіпті. Жетісу табиғаты аясында отырып ән айтатын оқушы қыз іздеген. Міне, содан көпке мәлім, қаршадай қыздың тастың үстінде ән айтқан шағын эпизоды мұрағатқа енді де кетті.

Түсірілім аяқталған соң, барлығымыз артынып-тартынып колхоз бастығы Рауан Әріповтің үйіне шай ішуге бардық. Дастарқан басында бағанағы төрде отырған ақ шашты кісі: «Талабыңа нұр жаусын, ботам! Алматыда эстрада және цирк өнері студиясы ашылып жатыр. Сонда Жүсіпбек Елебеков деген ағаң бар. Барсаң, сені ойланбай оқуға алады. Роза Жаманова апаң жаман әкесін жақсы етті. Кім біледі, кейін сен де халық әртісі болатын шығарсың» деді. Бұл – өнеріме берілген ең алғашқы баға болатын. Оны айтқан қазақтың тұңғыш темір жол инженері Мұхамеджан Тынышбаевтың жалғыз ұлы, өнер қайраткері Ескендір Тынышбаев еді.

– Қазақ әнінің ардағы Жүсіпбек Елебеков қалай қарсы алды? Ауылды мойындатқан балауса қыз Алматыны мойындата алды ма?

– Жүсіпбек аға мені өте қатты жақсы көрді. Құдай оңдап, барған бетте бірден оқуға түсіп кеттім. Халық әні «Шәпибай-ау» туралы шығарма жазып, мөлдіретіп орындағанымнан кейін ұстаздың ықы­ласы тіпті ерекше болды. Студенттік өмір­дің әрбір сәті әлі күнге көз алдымда. Бә­ріміз ағайдың келе жатқанын терезеден ба­қылап отырамыз. Қалаға жаңа келген «балмұздақтарға» ұлы тұлғаны сырттай бақылағанның өзі сүйініш еді.

Тұманды күн. Жаңбыр сіркіреп жауып тұр. Бір күні ағайдың көңіл күйі жоқ, сыныпқа кіріп келді. Қоңыр плащын іргедегі киімілгішке ілді де, маған қарап «Алмажан, ән айтшы» деді. Қатты күрсініп, терезеге қайта-қайта қарайды. Сөйтсек, Мәскеуде машина қағып, Шәкен Айманов қайтыс болыпты. Тағы бірде Жаппас Қаламбаев өмірден озды деп көзіне жас алып отырды. Ағайдың жетпіске таяп қалған кезі, жанарындағы мұңды көріп біздің де көңіл жабырқады. Қазақ өнерінің кенішіне айналған тұл­ға­лардың келмеске кеткеніне жүрек қа­лай езілмесін. Тарихтың бәрі ішінде. Кеңес өкіметі ауыз аштырмайтын кер ке­зең. Ағай өзінің репрессияға ұшыраған «Қанатталды» әнін үйретті. Осындай кере­мет күнде «неге қанат талады» деп кеңес идеологиясы тыйым салған туын­ды. Менің орындауымды естіген Ғари­фолла Құрманғалиев: «Жүсеке, сенің «Қа­натталдыңның» бағы жанды» деп лебі­зін білдіріпті. Оны кейін естідім. Екі алып тұлға үзіліс кезінде фойеде ха­лықтың жай-күйін уайымдап, шер тарқатысып отыратын.

Ашаршылық нәубеті келген тұста әр көшеге бір-бір арба қойып, өлген адам­дарды тереді екен. Тау болып үйіл­ген өліктің санында есеп жоқ. Сол уақыт­та Алматыда тасбақа қаптап кетіпті. Адам­дардың біразы соны жеп аман қалған кө­рінеді. Қолдан жасалған кесапат деме­сіне болар ма, көрпенің ішіндегі жүнді де жинатқан ғой, пәтшағарлар! Көп үн­сіз жүретін, қазір ойласам дерт ішін жеп жатқан екен. Сәкен Сейфуллиннің сері­лігіне жиі тоқталатын. Алаш арыстары хақында там-тұмдап айтатын, біз баламыз өзгеге айтып қойып, басымыз пәлеге қала ма деп алаңдаса керек. Зұлмат за­ман зиялыларымызды осылай тұқыртты. Ағай­дың әңгімелерінің астарын кейін бағамдадық.

– Ұстазыңыз өзінің жолын жалғар деп сенген екен. Алайда әншіліктен әр­тіс болуға бет бұрыпсыз. Бұл ше­шім­ді Жүсіпбек Елебеков қалай қа­был­дады?

– Ұстаздарым қанша қолпаштаса да, өзімді жақсы әнші емеспін деп ойладым. Дәстүрлі әнші болуға қабілетім жетіп тұрса да «әртіс боламын» деген бала арманым басқа арнаға бұрды. Оны естігенде ұстазым Жүсіпбек Елебековтің көңілі түсіп кетті. Қабағы салыңқы: «Қайда ба­расың? Онда сені кім қабылдайды екен?» деді бұртиып. КСРО халық әртісі Шолпан Жандарбекова деп едім, лезде жүзіне күлкі үйірілді. «Ол менің Құдай қосқан көршім, бір ауыз сөз айтайын» деді жадырап. Ол кезде ауылдан келген салбыраған қыз емеспін, жинақы, жігіт сүйсінер сұлу бойжеткеннің біріне айналған арумын. 

Сол уақытта әртіске қояр талап өте үлкен болатын. Әрең дегенде орыс тілі­нен 3 алып, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясына түстім. Сен­сеңіз, сол үштің нәтижесінде Халық әртісі атандым емес пе? Кейіннен Шолпан апамның қандай мықты актриса екеніне көзіміз жетті. Бізге оқу бітіргенше бір­де-бірің үйленбейтін болыңдар деп мін­деттеді. Қайдағы, оқуға түскен 17 бала­ның бірінен соң бірі отбасын құрды. Кендебай екеуміз де қатарымыздан қал­май бас құрадық. Шолпан апамыз бізге ұрысып жүріп, қала сыртындағы 3 бөлмелі үйін берді.

Біз тәлім алған мектеп – мектептердің ұлысы еді ғой. Әнуар Молдабеков, Ыды­рыс Ноғайбаев, Таңат Жайлыбеков, Ка­мал Қармысов, Асанәлі Әшімов, Би­кен Римова, Фарида Шәріпова секіл­ді тау таланттардан үлгі алдық. Әрқай­сысы сахнаға шыққан сайын зал лық то­лып отырады. Образ орнында, оқиға шие­ленісіп жатады. Көрген жан рухани байып қайтады. Жазушылармен кездесуден қалмайтынбыз. Бір кездесуде Кендекең екеуіміз Абай мен Әйгерімнің монологын орындадық. Залға Мұқағали Мақатаев кіріп келді. Көрермендер тік тұрды. Мұқаң шашын қайырып жіберіп, бірден сахнаға беттеді. Өзімен қатар қаламгерлердің «әй» дегеніне қараған жоқ, бұза-жарып екі өлең оқыды. Халық қоймай тағы бірнеше өлеңін оқытты. Несін айтасың, 70-жылдар әдебиет пен мәдениеттің нағыз алтын дәуірі еді.

– Қара өлеңнің қағбасына айнал­ған Мұқағали Мақатаевпен жерлес екеніңізді ел біледі. Сіздер түлеп шық­қан топырақ таланттардың анасы іспетті. Бір әңгімеңізде ақын өмірден озғанда қиналғаныңызды айтыпсыз. Бұл «Жас қайың» әнінің өмірге ке­луімен тұстасып жатқан оқиға. Қа­лам­гермен қаншалықты жақын бол­дыңыз?

– Сол уақытта Нарынқолдан қалаға үш-ақ автобус жүреді. Соның біреуіне үл­геріп, ілініп келе жатқан бетім. Көлігіміз Сарыжаздан тоқтағанда, артынып-тартынып көппен бірге Мұқағали Мақатаев та отырды. Достары жабылып жүріп, есіктен кіргізіп жібергенін көріп тұрмын. Аң-таңмын. Сол сәтте қасымдағы кісі түсіп, оның орнына Мұқаң жайғасты. Ішімнен осыны тілеп отырғанмын. Мұ­қаң­мен қалаға бірге келдім деген мақ­таныш әлдилеп барады. Маған қарай жайлап бұрылды да «Қайда оқисың?» деді. Сасып қалдым, бір жұтынып барып, болашақ өнер адамы екенімді айтым. «Еее, екеуіміздің илегеніміз бір тері­нің пұшпағы екен» деді де, иығыма құ­лай кетті. Содан Мұқағали қалаға дейін иығымда ұйықтап барды.

Ақын бақиға аттанғаннан кейін көп уақыт түсіме кірді. Орындықта отырған қалпы көзінде жас ұйып тұр, маған әлде­нелерді баяндайды. Жүрек арызын жет­кізгісі келетіндей...

Жаймашуақ көктем мезгілі. Алакөл ауданына гастрольдік сапармен келгенбіз. Өнер көрсетіп болған соң, ауыл халқы далаға дастарқан жайды. Қазан көтерілді, ел у да шу. Үстел басында жиылған жұрт­қа жөпелдемеде өмірге жаңа ән келгенін айтып, тұсауын осында кеспек ниетте екенімді жеткіздім. Ол кезде жаспыз, жалындап тұрмыз. Ойымызда түк те жоқ. Қолыма домбырамды алып «Жас қайың» әнін бастағаным сол-ақ еді, кенет төбемізге қара бұлт үйіріліп, апыр-топыр жаңбыр жауа жөнелді. Халық орнынан тұрар емес, әуенге елітіп барады. Ғажабы сол, ән қалай аяқталды жауын да сап тыйылды. Шамасы, Мұқаңның ішін­дегі шер төгіліп кетті ме деймін. Бұл ақиық ақынның ешкімге жеткізе алмаған мұ­ңын табиғатқа айтып кеткен туындысы. Ішіндегі запыраны тасқа айналған зар. Әнді алғаш рет Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Сағат Жылкелдиев әлдебір байқауда орындады. Содан ел-жұртқа кеңінен таралып кетті. Мен Мұқаңның 15 өлеңіне ән жаздым, көбі әлі жарыққа шыққан жоқ.

– Мұқағали дегеннен шығады, сіз­дің де өлең шығаратын қабілетіңіз бар еке­нін білеміз. Ақындық Алладан түсе­тін қасиет. Жырдан жырақ жүрге­ніңізге не себеп?

О, Тіршілік, өзіңнен өтінішім,

Арқалатпа арманның өкінішін.

Жалындаған шағымда жапа шегіп,

Жаралғам жоқ арманда кету үшін.

Осы өлеңім Нарынқол аудандық «Со­веттік шекара» газетіне жариялан­ды. Сол уақытта аудандық газетте бел­гілі ақын Еркін Ібітанов жұмыс істей­тін. Ақын ағамыз менің балдырған жыр­ларым балаға тән емес деп, сыни көз­қараспен қарады. Ағаның сынағанына шамырқанып қалсам керек, өлеңге жоламадым. Табиғаттың еркіндігі жүрегіме ұялағанда, анда-мұнда тығылып жазатыным бар. Ақыры, бір блокнот өлеңімді біреуге сыйлап жібердім.

– Алмахан апа, әңгімеміздің ауанын басқа арнаға бұрсақ. Бізге де, өзгеге де қызық болар, бір отбасында есімі дардай екі өнер адамының ұйысуы. Өмірлік жолдасыңыз – Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері Кендебай Темірбайұлы. Өнер жолы – ең ауыр жол. Сіз алдымен анасыз. Сахнада шебер екеніңіз мәшһүр, ас бөлмесінде ше?

– Екеуміз егіз туған бала сияқтымыз. Қыркүйектің бірі. Студенттік өмірдің ал­ғашқы күні. Бірінші сабаққа сап-сары ұзынтұра жігіт кешігіп келді. Бірге ем­тихан тапсырсақ та Кендебайды көр­ген емеспін. Ұстаздың нұсқауымен, ме­нің қасыма келіп жайғасты. Алқам-салқам портфелінен кітап-дәптерін алып жатқанда оқу құралдарымен ілесіп са­қина жерге домалап түсті. Байқаймын қат­ты қысылған сияқты, екі беті нарттай. Маған ұяла қарап: «Мына сақина­ны сіз алыңызшы» дейді. Содан арамызда махаббат оты тұтанды. Сабақтан кейін, екеуміз еден жуамыз. Тұратын жеріміз бен консерваторияның арасы өте алыс. Автобуспен кемінде 1 сағат жүресің. Қар­­нымыз ашып жүрсе де өнерге іңкәр бол­дық. Қазір бәрі ертегі секілді. Бала күнімнен менің өмірлік жолдасым өнер адамы болуы керек деп ойлайтынмын. Несін жасырайын, ас үйдің шаруасына аса бейім емеспін. Десе де Кендекең жасаған тамағыма сын айтқан жан емес. Көп уақытымызды қойылымға арнаймыз. Бір-біріміздің кемшін тұстарымызды айтып, кеңесіп отырамыз. Оқушылар сарайында бірлесіп балаларды театрға баулып жүрміз. Міне, бүгінде өнердің ақсақалдары атанып, Б.Римова атындағы Алматы облыстық қазақ драма театрына тіреу болып жүрміз.

– Сол театрдың іргетасын қалаған адам­дардың бірі сіздер емессіздер ме? Қазығы қағылған сәттен осындасыздар. Таланттардың ұстаханасына айнал­ған қасиетті шаңырақтың қазір­гі жай-күйі қалай?

– «Талдықорған таланттар мектебі ғой, Шартарапқа дайындап беріп жат­қан» деген сөзіміз бар. Біздің ашқан театрдың алғашқы буыны өте мықты болды. Талғат Теменов, Әлімбек Оразбеков, Тілеген Ахметов, Дүйсен Мұсабеков, Ораз Сәрсенбеков, Жібек Лебаева, Жанат Чайкина, Өмірсерік Қалиұлы, Мұса Әжі­беков секілді майталмандардың бір шоғыры Жетісуда нағыз өнердің туын тікті. 1976 жылы Тәңірберген Қали­ханов атамыздың «Алтын бесік» пье­сасын тұңғыш рет сахналадық. Басты рөлді Тілек Әбжәлеев сомдады. Ол кез­де мұндай тарихи қойылымдарды қою­ға болмайды, қағып түсіреді. Түнгі сағат 12-ге дейін дайындалатынбыз. Бүгін­гідей емес, бір спектаклді 3 ай електен өткіземіз. Театрда ине шаншар орын бол­­майтын. Өнердің шын жанашырына айнал­ған жарық беруші Қасым Тұрсанов, сах­на суреткері Сұңғат ағаларымыздың еңбегі зор болды. Қазаққа аты мәлім үл­кен режиссерлер жұмыс істеді. Театрға көз­қарас әр кезде де жақсы болды. Міне, бү­гінде облыс әкімі Амандық Баталов пат­ша сарайындай жаңа ғимарат салып бер­ді. Бір әттеген-айы, әртістердің ты­ны­сын ашатын режиссерлерден ақ­сап тұрмыз. Бұл бүгінде еліміздегі бар­лық театрда бар мәселе. Бір жиында Асан­әлі Әшімовке айтқанбыз, «жастарды Мәскеуге жіберіп оқытайық» деп. Бірақ әлі де сол баяғы жартас. Айлық аз, мұнда ешкімнің келгісі келмейді.

– Алмахан апа, өнердің отымен кіріп, күлімен шыққан жанның бірісіз. Мұны әңгімеңізден де байқадық. Егер Тәңірден тағы бір мүмкіндік берілсе, осы жолды таңдар ма едіңіз?

– Өкінішім жоқ, қарғам! Мен өнердің бір баласымын. Келіндерім «генерал» десе, ұлдарым «маршал» деп атайды. Кендебай екеуіміз бір шаңы­рақтың астында бақытты ғұмыр кешіп келеміз. Аллаға шүкір, азды-көпті өмір сүрдік. Биыл жетпіс жылдығымыз об­лыс көлемінде аталып өтілуі керек бол­ған, аты жаман індет алдымызды орап кетті. Бұйырса, той алда. Арнайы кіта­бымыз да жарық көрмек. Ел аман, жұр­тымыз тыныш болсын. Өнердің де өз азабы бар ғой. Қайсібірін айтасың. Көңілдің кей­бір кездері дегендей... Сөз соңында мына бір өлеңімді оқып берейін.

Мен қайтемін жанымды мұң басқанда,

Сырласқа да бармаймын, құрдасқа да.

Амандығын бәрінің тілеймін де,

Телмірем де отырам түнгі аспанға.

– Әңгімеңізге рахмет.

 

 

Тақырыпқа тұздық

Құланиектеніп атқан бозамық таңның сәулесіне иек сүйеп, болжап қойған жоспарды сана қатпарынан аршып, бір пысықтап алатын әдеті. Жанарында әлдебір мұңның табы бар секілді. Бәлкім, көңіл түкпірінде паналаған алқызыл сәттерге сағыныш болар, бәлкім, арманға толы күндерге аңсар болар, әйтеуір көңіл көзесін шайқайтыны анық. Алдағы күнге салқам көз тастап, әсіреқызыл дүниеден аулақтап, шәрбат көрінген тәтті кезеңдерге қайта қоныстанғысы келетіндей, аққан жұлдыздай азайып бара жатқан қатарластарына деген қимастық оты жанын шарпитындай...

Иә, өмір-керуені бір сәтке болса да кідіріп не тоқтап көрген емес. Бөкеннің желісіндей жөңкігеннен жөңкіп, тарихқа айғыз-айғыз ізін қалдырып, нар тұлғалы жандардың есімін екшеп беруде. Соған да тәубе! Жалт еткен жасындай, жарқ етіп өткен қаншама өнер майталмандары бар. Бүгінгі ұрпақ сол жұлдыз-ғұмырлы жандарға құрмет көрсетіп, есімін ардақтап келеді. Ал өнердің қара шаңырағы болып есептелетін театрдың сахнасында сайран салып өткен актерлердің шебі шектеусіз. Солардың қатарында Жетісу жампоздарының есімі ерекше бедерленгендей. 40 жылдан астам тарихы бар театрдан шыққан дарындылар легі толастап көрген емес. Сондықтан да болар, жанарға жылы ұшырап, жүрекке қуаныш ұялатады.

 

 

Әңгімелескен

Мұхтар КҮМІСБЕК,

«Egemen Qazaqstan»