Тұңғыш Президентіміздің еңбек жолы Қазақстан Магниткасының от-жалын атқан домнасынан басталғаны туралы талай кітап жазылып, мақалалар жария болды. Әлі де жазыла бермек. Өйткені қарапайым горновойдан егемен еліміздің алғашқы басшысына дейін жүрген жолы, алып империяның шаңырағы шайқалғанда қолына дербестік туын берік ұстап, халқын салиқалы саясатының арқасында нарықтық экономика жолына бағыттай білген ерен еңбегі бүгінгі жастарға үлгі-өнеге болуы тиіс. Елбасы феномені әлі талай оқулыққа еніп, аты аңызға айналары даусыз. Сондықтан биыл Теміртауда өткізілген біраз шарада, атап айтқанда Қазақстан Магниткасының 60 жылдығы мен Теміртау қаласының 75 жылдығында осы қаладан түлеп ұшқан әлемдік масштабтағы қайраткердің көшбасшылық қасиеті жан-жақты әңгіме болды.
Қарағандылықтар әрдайым Елбасының қайраткерлік, саясаткерлік жолы осы өңірден басталғанын мақтан етеді. Нұрсұлтан Әбішұлының өзі де Теміртау ол үшін өмір университеті болғанын талай мәрте мәлім еткен. Алыстағы 1958 жылы орта мектепті бітірген жас Нұрсұлтан горновой мамандығы туралы түсінігі болмаса да, мектеп оқулықтарынан домна пеші дегеннің не екенін жақсы білгендігі сөзсіз. Қара тасты қорытып, шойын алатын бұл мамандық оған нағыз ерлердің ісі болып көрінген. Сондықтан республикалық «Ленинская смена» газетінде қазақ жастарын металлург мамандығын игеріп, Қарағанды облысының Теміртау қаласында жаңадан салынып жатқан металлургия зауытына жұмысқа шақырған үндеу елең еткізген. Сөйтіп, жүрек қалауымен өзі сияқты жетпіске жуық қазақстандық жаспен бірге Украинада, Днепр өзенінің жағасында орналасқан Днепродзержинск қаласындағы №8 техникалық училищесіне «Домна пешінің горновойы» мамандығы бойынша оқуға түседі. Горновой деген кім? Кейін білікті металлург Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі мамандыққа мынадай мінездеме береді: «...Горновойдың еңбегі деген не? Скрапты уату үшін ауыр сүймен, оны шығару үшін жалпақ күрек керек. Ал оның іші – тозақ, температура екі мың градусқа жуық. Оның үстіне газ, шаң. Жүктеме ғаламат. Үнемі оттың алдындасың, ауысымда орта шелек тұзды су ішесің және соншасы бойыңнан ағып кетеді. Ыстық пен ауыр жүктемеден көбісінің мұрнынан қан кетті...».
Жас Нұрсұлтан мен оның серіктерінің училищеде қалай оқығаны, ұстаздарының мамандыққа қалай баулығаны өзінің «Әділеттің ақ жолы» («Без правых и левых», 1991 ж.) атты кітабында қызықты суреттелген. Олар Днепр металлургия зауытында өндірістік тәжірибеден өтіп, металлург мамандығының қыр-сырына қанығады. Училище түлектерімен жолығып, әңгімелескен бір топ қарағандылық журналист (А.Жанғожин, Э.Широкобородов, В.Рыжков, В.Петухов) пен алматылық қаламгер В.Жандәулетов құрастырған «Та заводская проходная...» (2008 ж.) кітабында олардың алғашқы қадамдары, одан кейінгі тағдыры жан-жақты баяндалады. Өлкетанушы журналист Айтбай Сәулебектің «Елбасының алтын бесігі» (2011 ж.) және «Құрыш Тұлға» (2017 ж.) атты кітаптары да осы біз қарастырып отырған кезең туралы сыр шертеді.
Қазір сол жастар оқыған училище «Каменск жоғары кәсіби училищесі» деп аталады. Училище директоры Вадим Неклеся биыл Елорда күні қарсаңында онлайн режімде өткізілген дөңгелек үстелге қатысып, өзінің әңгімесінде Нұрсұлтан Назарбаевты курстастары мен ұстаздары естерінде мықтап сақтағанын айтты. Нұрсұлтан Әбішұлының өзі де Президент болған жылдары училищеге серіктерімен үш рет барып, тамаша кездесулер өткізген екен. «№8 техникалық училище – менің негізім. Осында оқыған жылдарымды өмір бойы зердемде ұстап келемін. Қазір менің кім болғаным дәл осы жерден бастау алған шығар», деген жазу қалдырып кеткен екен бір келгенінде училищенің пікірлер кітабында оның даңқты түлегі.
Сондай-ақ В.Неклеся 1960 жылы 19 жастағы Нұрсұлтан туралы жазылған мақаланы көрсетті. Онда училищеде жас қазақ жігіттері түрлі металлург мамандықтарын игеріп жатқандығы жазылған. Солардың арасында Нұрсұлтан Назарбаев горновойлыққа оқып жатқан курстастарына көмектесіп, көзге түседі. Айтпақшы, оқудағы табыстары үшін Нұрсұлтан Назарбаевқа үстеме стипендия тағайындалған. Сонымен қатар бір топта оқитын досы Қабидолла Сарекеновпен бірге түскен фотосуреті де жарыққа шығыпты.
Болашақ горновойлар оқуларын бітіріп, Теміртауда құрылысы аяқталып қалған №1 домна пешіне жұмысқа орналасады. 1960 жылдың 3 шілдесінде көптен күткен күн де туады. Барша Одақтың комсомол-жастарының күшімен салынған №1 домна пеші іске қосылып, Қазақстанның тұңғыш шойыны алынды. Алғашқы шойын алу вахтасына жас металлург, №1 домна пешінің шойыншысы Нұрсұлтан Назарбаев та қатысқан еді. Республика өміріндегі осынау айтулы оқиға салтанатты түрде атап өтіліп, жиында Магнитка құрылысшылары мен металлургтерін Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхаммед Қонаев құттықтайды. Міне, осы күн содан бері Қазақстан Магниткасының туған күні болып есептеледі.
Училище түлектерінің арасынан еліміздің болашақ Тұңғыш Президенті, алты ғылым докторы, Жоғарғы сот төрағасы, атақты металлургтер, қазіргі кәсіпкерлер, мұғалімдер, басқа да жоғары және орта арнаулы білімді мамандар шықты. Солардың бірі Қабидолла Сарекенов. Ол Қарағанды металлургия зауытының домна цехында қатардағы шойыншы болып қадамын жасайды. Содан горновой, газ беруші, домна пешінің өндіріс шебері сияқты сатылардан өткен соң ғылыммен айналысты. Партиялық жұмысқа шақырылып, Теміртау қалалық партия комитетінің екінші хатшысы болып сайланады. Ал еліміз тәуелсіздік алған жылдары бірқатар лауазымды қызметтер атқарды. Белгілі металлург-ғалым. Қазақстан Республикасының ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Оның ғылыми жұмыстары өзі бір кезде құмарта таңдап алған домна өндірісіндегі металл балқыту процесін жетілдіруге арналған еді.
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш сыртқы істер министрі Төлеутай Сүлейменов те еңбек жолын бірінші домнадан бастаған. Тек ол тағылымдамадан Оралдың Магниткасында өткен. Ол да айтулы 3 шілде күні алғашқы балқыманы алуға қатысып, сол кезден бері Нұрсұлтан, Қабидолла сияқты еңбектес достарымен жұптары жазылмай жүрді. Бірге Қарағанды политехникалық институтына түсіп, ақыры Теміртаудағы зауыт-жоғары техникалық оқу орнын (ЖТОО) тәмамдаған. Нұрсұлтанның ізімен комсомол, партия қызметтерінде болды. Бұдан кейін жолдамамен Сыртқы істер министрлігінің дипломатиялық академиясында оқуға тура келеді. Елге дипломатиялық қызметке білімді, отаншыл азаматтар қажет еді.
– Біз үшеуміз танысқан күннен бірге жүріп-тұрдық. Горновойшы-металлург қызметін бірге бастап, от-жалынына күйіп, жатақханада бірге жаттық. Қоғамдық жұмыстарға араластық, жоғары оқу орнында да қатар оқыдық. Арамызда Нұрсұлтан Әбішұлы үнемі алда жүретін. Қарапайым жұмыскерден Президент дәрежесіне көтерілген ол кісінің қайраты мен табандылығы – қайталанбайтын ерлік, – деп ағынан жарыла айтудан жалықпайды ол.
Міне, Қазақстан Магниткасы, Теміртау қаласы осы үш айырылмас досқа, олармен бірге қызмет еткен талай азаматтарға алтын бесік болды. Олар еңбектен өз бақыттарын тапты. Өсті, өркендеді. Туған жеріне, еліне адал қызмет етті.
Мұндай сөзді теміртаулықтар әлі күнге дейін ауыздарынан тастамайтын Олег Сосковец туралы да айтуға болады. Ол да маман металлург ретінде еңбек қадамын қатардағы жұмысшы, Қарметкомбинаттың №2 қаңылтыр қақтау цехының вальцовщигі болып бастаған. Содан комбинаттың бас директоры дәрежесіне дейін көтерілді. Сырттан қойылған жоқ, өз еңбегімен біртіндеп өсті, бұл оның адамдармен тіл табыса білетін асыл қасиетінің арқасында мүмкін болды дер едік. 1991 жылы КСРО-ның металлургия министрі болып жоғарылатылды. Кейін Президент Нұрсұлтан Назарбаев Мәскеуден шақыртып алып, тәуелсіздігіміздің басындағы күрделі кезеңде Премьер-Министрдің бірінші орынбасары – Өнеркәсіп министрі етіп тағайындады. Олег Николаевич Мәскеуде қандай лауазымды қызмет атқарса да өзінің Теміртауын бір сәт те ұмытпайды, құрышшылар қаласындағы маңызды іс-шараларға қалмай келіп жүреді. Биылғы ұйымдастырылған дөңгелек үстел үстіндегі әңгіме-дүкенге де қатысып, өткен күндерді еске алысты. Ол Нұрсұлтан Әбішұлының комбинат парткомының хатшысы болған кезеңде Қазақстан Магниткасында берік ұжым қалыптастыруға сіңірген еңбегін атап өтті. Соның арқасында Теміртау металлургтері қазірде әлемдік нарықта көшбасшы болып отыр.
Негізінде Теміртаудың өндірістік тарихы әріден басталады. Соғыс жылдары көшіріліп әкелген зауыттың негізінде металл сынықтарын қорытатын кәсіпорын тез арада бой көтеріп, 1944 жылдың 31 желтоқсанында жаңадан іске қосылған мартен пешінен тұңғыш Қазақстан болаты балқытылды, ұсақ прокат стандары қатарға тұрды. Бұл Қазақстан қара металлургиясының тұңғышы еді. Жасанды каучук зауыты, КарГРЭС-1 атанған электр стансасы, құрылыс тресі сияқты өндіріс орындары бар Самарқан жұмысшы поселкесі қаулап өсіп, көп ұзамай 1945 жылдың 1 қазанында қала мәртебесін алды. Оған да, міне, 75 жыл толып отыр.
Қазақстан Магниткасында алғашқы домнадан кейін бірінің қуатынан бірі артық тағы үшеуі салынды. Екі агломерат фабрикасы, жеті кокс батереясы, болат балқытатын ауыр салмақты мартен және конвертер цехтары, металды ыстықтай және суықтай өңдейтін прокат стандары іске қосылды. Сөйтіп, біртіндеп толық металлургиялық циклды өндіріс пайда болды. 1970 жылы ескі зауытпен бірігіп, алып өндіріс – Қарағанды металлургия комбинаты құрылды.
Комбинат металлургтерінің ерен еңбегі, Елбасының құрыш қалада қалдырған іздері Тұңғыш Президенттің тарихи-мәдени орталығындағы экспонаттарда сайрап тұр. Нұрсұлтан Әбішұлы комбинат партия комитетінің хатшысы болған жылдары жарғақ құлағы жастыққа тимей металлургтердің әлеуметтік жағдайын жақсартуға барын салды. Тіпті орталық «Правда» газетіне мақала жазып, мәселені Кремльдің төрінде, Орталық партия комитетінің хатшылығында көтеруге қол жеткізді. Мұны қала тұрғындары ерлікке балап, әлі күнге дейін жыр қылып айтады, өйткені содан кейін жағдай жақсы жағына қарай күрт өзгереді. Нарық қыспағы туындаған шақта комбинатқа қуатты инвестор тауып берген де Нұрекең деседі комбинаттың тәжірибелі мамандары.
Бүгінде кәсіпорынның аты өзгергенімен, ұжымның жоғары кәсіби шеберлігі сол қалпында. Тұңғыш Президентіміз қай уақытта болсын комбинаттың жұмысын қадағалап, өндіріс мәдениеті мен қала халқының әлеуметтік жағдайын жақсартуға үнемі зер салып отырды. «Елбасының тапсырмасымен Қарағанды облыстық әкімшілігі мен компания басшылығы арасында Теміртау қаласында бірнеше әлеуметтік нысанның құрылысын салуға меморандум жасалды», дейді «АрселорМиттал Теміртау» АҚ атқарушы директоры Вадим Басин. Соның бір парасы ретінде биыл Елорда күні қарсаңында қалада елу адамдық емхана ашылды.
Металлургтер қашанда уәдеге берік. Теміртау қаласының 75 жылдық мерекесі күндері облыс әкімі Жеңіс Қасымбек құрышшылар қаласында болып, жаңа құрылыстарды аралады. Атап айтқанда, компанияның қаржысына дене шынықтыру-сауықтыру кешені салынып, пайдалануға берілді. Мұнда бір уақытта 320 адам спортпен айналыса алады. Күрес, футбол, баскетбол, бокс залдары және көрермендерге арналған стендтер бар. Алдағы жылы «Металлург» стадионы күрделі жөндеуден өтеді. Ал «Имстальком» компаниясы теміртаулықтарға ашық теннис кортын тарту етті. Сондай-ақ қаланың кәсіпкер әйелдер қауымдастығы тұрғындарға алма бағын сыйлады.
Теміртау өндірісті қала ретінде еліміздегі экологиялық ахуалы күрделі өңірлердің бірі екені белгілі. Соған орай компания басшылығы жылма-жыл қаланың ауасын тазартуға бағытталған шаралар қолдануда. Кейінгі жылдардың өзінде агломерат өндірісінде шаң тазарту жүйесі, 1-конвертердің газ тазарту қондырғысы, әк күйдіру цехында айналмалы пештің газ тазарту желісі іске қосылды. Қыруар қаржы қажет ететін бұл жұмыстар жалғаса бермек.
Кезінде қазақтың классик композиторы, Қарағанды өңірінің тумасы Сыдық Мұхамеджанов:
– Жарқырайды Теміртаудың оттары,
Күн таңырқап, көкжиекке тоқтады, – деп әніне қосқан құрыш қала заман қыспағына қарамастан қатардан қалмай, өркениеттің жолымен өрге басып келеді.
Қайрат ӘБІЛДА,
«Egemen Qazaqstan»,
Аман ЖАНҒОЖИН,
ардагер журналист, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты
Қарағанды облысы