Алаяқтар

Жоғарыда есімдері аталған спортшылар «Тур де Франс» бәсе­кесі барысында түрлі алаяқтық әрекеттерге барған екен. Мәселен, Морис Гарен алға шыққан бетте артына шеге мен әйнектерді қасақана түрде лақтырған. Соның салдарынан оны өкшелеп келе жатқандардың дөңгелектері жарылып, біраз әбігерге түссе керек. Люсьен Потье белгіленген қашық­тықтың біраз бөлігін көлікпен жүріп өтіпті. Ипполит Окутюрье балық ұстайтын қар­мақ жіптің бір шетін алдындағы көліктің бам­періне байлайды. Екінші жа­ғын тісіне қысып алады. Осылай­ша мәреге жаны қиналмай жетеді. Ал Сезар Гарен байқатпай қарсы­лас­тарының киіміне қышыма ауруы­н қоздыратын ұнтақтар сепкен.

ХХ ғасырдың басында «Тур де Франс» түнгі мезгілде де өте бе­ретін. Сол себепті де көп жағ­дай­да спортшылардың арамза әре­кеттерін қазылар да, басқалар да бай­қамай қалатын. Осы жайттың барлығы толықтай дәлелденген соң алғашқы төрт орынды иеленген велошабандоздың нәтижелері есепке алынбады. Сонымен қоса алаяқтар бірер жыл бойы жа­рыс­тарға қатысу құқығынан айы­рыл­ды. Сөйтіп екінші мәрте ұйым­дастырылып отырған айтулы көп­күндіктің бас жүлдесі бесінші орынды иеленген Францияның өкілі Анри Корнеге бұйырады. Бір ғажабы, дәл осы күнге дейін Кор­­неден басқа бірде-бір велоша­бан­доз 20 жасында «Тур де Франста» топ жармаған. Яғни бұл көр­сет­кіштің мұрты бұзылмай тұр­ғанына 116 жылдан аса уақыт болды.

Жалпы, спорт саласында арамза әрекеттерге баратын алаяқ­­тар аз емес. Арзан жолмен абы­рой жиып, мол ол­жаға ке­не­луді көздеген кейбір пенделер түрлі қитұрқылық істейді. Олар­дың ойы – жалпыға бірдей қойы­латын талаптарды бұзып, сақ­талуға тиіс ережелерді айналып өтіп, «ауырдың үстімен, же­ңілдің астымен» жүру арқылы жеңіс тұғырына көтерілу. Бірақ көп ұзамай ондай арам­залардың әрекеттері әшкереленіп, сан миллион жанкүйердің алдында абыройдан жұр­дай болады. Енді осы тақырыпқа байланысты бірнеше деректі алға тартайық.

Дәл сол 1904 жылы АҚШ-тың Сент-Луис қаласында алауы тұтанған Олимпия ойындарын­да америкалық желаяқ Фред Лорц алдына жан салмады. 20 жастағы жалындап тұрған жігіт­тің мықтылығы мен өжеттігі бар­ша жанкүйерді сүйсіндірді. Себебі 42 шақырымдық марафонды ол еш қиналмай жүгіріп өткен­дей әсер қалдырды. Тіптен бет-әлпетінен шаршағандықтың еш нышаны байқалмады. Мәре сызығын қиып өткен бетте ол көрермендердің құшағына еніп, құрметке бөленді. Гүл шоқтарын алып, АҚШ пре­зиденті Теодор Рузвельттің қы­зымен суретке түсіп те үлгерді. Енді бірер минуттан кейін Лорц­тың мойнында Олимпиаданың алтын медалі жарқырауға тиіс еді...

Іле-шала төрешілер мінген көлік ста­дионға келіп тоқтады. Асыға-үсіге жеткен қазылар же­ңімпаз жігіттің «ерлігін» жалпақ жұртқа жария етті. Сөйтсе Лорц 15 шақырым жүгіргеннен кейін қат­ты шаршап-шалдығады. Бел­гіленген меже былай тұрсын, одан әрі жарысты жалғастыра алмай­тынын түсінген ол айлаға жү­­гінеді. Желаяқ жолда келе жат­­қан машиналарды алма-кезек тоқтатып, өзінің «жұмысын» біраз жеңілдетіп алады. Осы жайттан құлағдар болған қазылар оны жарыстан қуады. Нәтижесінде, Олимпиада чемпионы атағы 28 жастағы АҚШ марафоншысы Томас Хикске бұйырады. Ал оның отандастары Альберт Кори мен Артур Ньютон екінші және үшінші орындарды иеленеді.

Байыптап қарасаңыздар, марафоншылар сайысында даулы жағдайлар жиі болып тұрады. Оларды желаяқ дегеннен гөрі, алаяқ деген жөн шығар. Сондай оқи­ғалардың бірі Оңтүстік Африка Республикасында (ОАР) дәс­түрлі түрде өтіп тұратын «Комрадс» уль­трамарафонында болған... Жа­­рыс Питермарицбургтен бас­талып, Дурбанда өз мәресіне же­теді. Квазулу-Натал шта­тын­­да орналасқан аталған қос ша­һар­дың арасы 90 шақырымды құрай­ды. 1999 жылы Серхио Мотсоненг есімді жел­аяқ осы до­да­да тоғызыншы орынға табан тірейді. Ол жеңіс тұғырына көте­ріле алмаса да, осы нәтиженің өзіне қатты қуанады. Өйткені «Ком­радста» алғашқы ондыққа енген спортшыларға қомақты сый­ақы беріледі. Алайда көп ұзамай Серхионың былығы ашылады. Белгіленген қашықтықты ол өзінің егізі – Фик екеуі алмасып жүгірген екен. Бейнетаспаны қайта көру барысында комиссия мүшелері спортшының сағаты біресе сол қолында болса, біресе оң қо­лында екенін байқаған. Бірде аяғында тыртық болса, бірде жоқ. Сол әрекеті үшін Серхио Мотсоненг 11 жылға спорттан шеттетіледі.

Дәл осындай жағдай 1984 жылы Лос-Анджелес Олимпиадасында да орын алған. Пуэрто-Риконың спортшысы Мадлен де Хесус же­ңіл атлетиканың бірнеше түрі бойынша өнер көрсетеді. Де­­сек те ұзындыққа секіру бары­сын­да жарақат алып қалады да, эс­тафеталық сайыста оны өзі­нен аумай­тын сыңарымен алмастырады. Бұл жағдай да қырағы қазы­лардың назарынан тыс қалмайды.

2011 жылы Монреаль марафоны барысында күш-қуа­ты таусылған жергілікті спорт­шылардың бірі велосипедке мініп, біраз жүріп өтеді. Соны бай­қап қалған фототілшілердің бірі бей­бақты суретке түсіріп алып­ты. Дәл сол фото арқылы велоша­бан­доздың «қылмысы» әш­кере бо­лады. Сол секілді марафоншы­лар бәсекесінде метро, такси, ав­тобус және тағы бас­қа көлік құрал­дарына мініп, өз жұмыс­тарын бі­раз «жеңілдетіп алуға» ты­рысқан желаяқтардың қатары қалың.

Алаяқтар қатарында КСРО-ның әй­гілі бессайысшысы Борис Онищенко да бар. Ол өз дәуірінің теңдессіз спорт­шыларының бірі саналды. Ол 1968 жылы Мехико Олим­пиадасында бір күміс алса, 1972 жы­лы Мюнхенде бір ал­тын мен бір күміс медальды иеленді. Одан бөлек әлем­нің төрт дүркін чемпионы, екі мәрте күміс және төрт дүркін қола жүлдегері деген атақтары тағы бар. Дәл сол бессайысшы 1976 жылы Монреальда алауы тұтанған Олимпия ойындарында да өнер көрсетті. Командалық сайыс­та Онищенконың айдарынан жел есіп, қарсы келгендердің барлығын қоғадай жапырып келе жатты. Семсерлесушілер сайысында оның жолы Ұлыбританияның бет­­кеұстары Джереми Фокспен қиысты. Тартысты айқас барысында Борис өз семсерін қарсыласына қадауға талпынады. Фокс дер кезінде тайқып үлгереді. Алайда британдықтың артындағы шамы жарқ етіп жанып, соққының дәл тигенін көрсетеді. Осы оқиғаның куәсі болған көпшілік аң-таң. Тө­решілер қандай ше­шім қабылдау қажетін білмей дал болады. Қа­зылар алқасы ақылдаса келе, Они­щенконың семсерін экс­пер­тизаға жіберуді жөн кө­реді. Сол кезде ақиқаттың беті ашылады. КСРО спортшысы өзінің қа­руына қондырғы орнатып алған екен. Егер соның түймешегін басып қал­са болғаны. Бағыттаған соқ­қы­сы тимесе де, шам жарқ етіп жанады.

Алаяқтар жайында әңгіме қоз­ғалғанда 2000 жылғы Пар­алимпия ойындары еріксіз еске оралады. Баскетболшылардың Сиднейдегі сайысында Испания құрамасы бас жүлдені олжалады. Иә, сол кезде жанкүйерлер жеңімпаздарға орындарынан тік тұрып құрмет көрсетті. Тағдыр тәлкегіне түссе де жігерлері жасымай, қайраттары қажымаған адамдардың ерлігіне тәнті болды. Олардың жеңіске же­ту жо­лындағы жанкештілігі мен өмірге құштарлығына сүйсінді. Кейіннен арнайы комиссияның тексеруі ба­рысында аталған команда са­пындағы 10 ойыншының он екі мүшесі сау екені анықталды. Олар­дың денсаулығынан еш­қан­дай ақау табылмаған. Міне, сол алаяқтар өзге мемлекеттердің мүм­­­кіндігі шектеулі адамдарынан құрал­ған командаларды ойсырата ұтып, бас жүлдені иеленеді. Осы­дан асқан сорақылық бола ма?!

ХХІ ғасыр табалдырықтан аттаған тұста шахматшылар сайысында Умаканд Шарманың атағы шыға бастады. Бұрын-соңды көпшілік көзіне түсе қоймаған Үндістан өкілі қысқа ғана мерзім аралы­ғында керемет нәтижелерге қол жеткізді. Тіптен шахмат әле­мінде орасан зор беделі бар ойын­шылардың өздерін састыратындай дәрежеге жетті. Бірақ 2006 жылы барлық былықтың беті ашылды. Сөйтсе Умаканд кездесуге шағын ғана құлаққап киіп шығады екен. Оны жалбыр шашы жасырып тұрады. Сол арқылы үйінде жатқан әріптесі Шармаға ақыл-кеңес беріп отырған.

2010 жылы Ресейдің Ханты-Мансийск қаласында өткен шах­мат­­шылар олимпиа­дасында орын алған оқиғаның ақыры да үлкен дау-дамайға ұласты. Тар­­қатып айтсақ, Франция құ­рама командасының мүшесі Се­бастьян Феллердің жарыс барысында компьютердің кө­мегіне жүгінгені мәлім болды. Шаршы тақтаға үңілген бетте ол бапкері Арно Ошар ар­қылы Парижде тұрып жатқан, аталған мемлекеттің тағы бір белді ойыншысы Сирил Мар­­цолоға ұялы телефонмен «sms» жібереді. Өз кезегінде Мар­цоло компьютердегі арнайы бағдар­ламаны пайдалана отырып, бар­лық комбина­цияны дереу талдайды. Осылайша отандасын қа­жетті ақпаратпен қамтамасыз етіп отырады. Олимпиаданың қорытындысы бойынша Феллер 10 мүмкіндіктен 6 ұпай жыяды. Бұл 19 жастағы ойыншы үшін өте жақсы көрсеткіш еді. Ал Франция құрамасы үздік 10 коман­даның қатарына қосылады. Бұл жағдай көпшілікке белгілі болған соң құзыр­лы органдар Се­бастьян Феллер, Сирил Мар­цоло және Арно Ошарды түр­лі мер­зімге үлкен спорттан шет­тетеді.

Қарт тарихқа үңілсек, спорт­тық са­йыс­тар бағзы заманда да алаяқтарсыз өтпегенін аңғару қиын емес. Бір ғана мысал, біздің дәуіріміздің І ғасырында өмір сүр­ген Рим императоры Нерон да атаққұмар болған де­седі. Бірде Олимпия ойында­рында топ жаруды мақсат тұтқан ол жарыс жолына шығуға бел буады. Барлық қазылар мен қар­сыластарын қор­­қытып тастаған император спорт сайы­сының барлық түрі бо­­йынша жеңімпаз атанады. Ал ат ар­башылардың жарысы тіп­тен ерекше өтеді. Неронның арбасына 10 сәйгүлік жегілсе, өзге қа­тысушыларда үш-ақ тұлпардан болған. Міне, спортшылар сайы­­сындағы бағзы заманда бас­талған алаяқтық күні бүгінге дейін жалғасып келеді...