Атам қазақ: « Сөз қадірін білмеген – өз қадірін білмейді» деп, сөз киесін қызыл-жасыл бөз бағасынан жоғары қойған. «Аларым кетсе кетсін, айтарым кетпесін» деп, «Жүректің сөзін сөйле, тіл» (Абай) деген. Осы жүрек сөзін сөйлегенде, аталы сөзден аттап, атасыз сөзді жақтағандар неге азаймайды? Әлде бөздің құдіреті жүріп тұрғанда, сөз неге керек дей ме екен?
«Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады», «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді», «Қылыш жарасы бітеді, тіл жарасы бітпейді», депті бұрынғы жақсылар. Бүгінгі шұбар тілділер, сол тілдің тасты тесіп, басты жаратынын, еттен өтіп сүйекке жететінін, қылыш тиген жер әрі кетсе тыртық болып қалатынын, сөз жарасы ұрпағына таңба екенін ұқпайтын да, бықпайтын да секілді. Тіпті олар ту тіккенімізге биыл үш он жылдық болатынын: қызметтің буымен, дәулеттің сән-салтанатымен, көтермелеудің думанымен, өзім білемін кеудемен білмей қалған ба деймін? Анау бодан кездің өзінде тілін, өнерін пір тұтқан қазақтың асыл қасиеттеріне тамсанған әлемдік деңгейдегі білімпаздар, олардың Демосфендері мен Цицерондары – Төле, Қазыбек, Әйтеке билер деп бағалағанын тарихтан біліп, бабаларымыздың осал еместігіне марқайсаң, бүгінгі кейбір жетесіздікті көргеннен кейін бе екен, италиялық саяхатшы Реналью Гаспириннің: «Мен әлемнің 141 елін аралаған адаммын. Солардың ішінде өз мемлекетінде өз тілінде өмір сүре алмай отырған бейшара халықты көрдім. Ол – қазақтар» дегенін оқығанда, көңілің су сепкендей басылады. Ауыр сөз – сүйектен өтіп, жүректі шабақтайды. Шіркін, жалған сөздің де, жалпақтаудың да, көпіртудің де, көлгірсудің де көкесін көрсетіп жүргендер алдағы сөзді түйсініп, намыстары оянса, қане. Әлде кейбіреулер үшін «Қайран тіл, қайран сөз, наданға қор болып» (Абай) қала бере ме?
Тіл тағдырының бұлай көкпарға түсуіне өзге емес, өзіміз кінәліміз.Тіліңде сөйлеме деген кім бар? Басқалар иықтан басып тұр дей аламыз ба, жоқ. Ол кезең келмеске кетті. Аталар аңсаған күнге жеткенде, шешендіктің биігінен сөйлеп, кезі келгенде дауды да, жауды да екі ауыз сөзбен тоқтатқан, телі мен тентекті тырп еткізбеген сол ақылмандар тілінің тілім-тілімін шығарып, құдіретін ұқпайын балдыр-батпақ, жасанды салдырлаған сақаулардың, келбетіне қарасаң бір кемелдей, сөзіне зер салсаң тілі жаңа шыққан баладай былдыр-шүлдірлердің құнсыз «құралына» айналдырып бара жатқанымыз ұлтқа сын болып тұрғаны ақиқат. Бір қарасаң, тіл қарапайым халыққа қана керектей көрінеді. Тізгін ұстағандар, сол маңда жүргендер көш жүре түзеледімен келе жатқандай. Санасы қызыл идеологиядан ада деп жүрген тәуелсіз елдің бір шоғыр жастары сол ескі сарынның соқпағында қалып бара жатқандай.
Мемлекеттік тіл ел тіліне, жалпы жұрт тіліне жеткізуді Елбасы Н. Назарбаев кезінде ашына айтып, естір құлаққа жеткізгені бар. Бірақ ол да жетеге жете қоймады. Ескі жолмен әлі салып ұрып келеді. Оларға еліктегендер де қалар емес. Президент Қ.Тоқаев: «Мәселе –ниетте. Ниеттің дұрыс болуы қазақ тілін меңгергісі келетін адамдарға да, осы мақсатқа жетуге жағдай жасайтын Үкіметке де байланысты», деді. Ендеше, осы үдеден қалай шығуға болады?
Біріншіден, мектептегі, әсіресе, орыс мектебіндегі қазақ тіліне жете мән беру керек. Екінші, оқулықтағы олқылықтарды оңалтуға тиістіміз. Жаңа заманға, өркениетті елге еліктейміз деп жүйесі бар дүниені жүндей түтіп, ұйпа-тұйпасын шығардық. Сауатсыз қалған халықтың сауатын ашатындай «Сауат ашу» кітапсымағын тықпалап едік, шикілігі шықты. Байтұрсынұлының «Әліппесіне» қайта бет бұрдық. Бұған шүкір дейік. Жалпы, бұрынғы шын зиялылар жазған оқулықтарды сараптан өткізіп, жақсысын «Әліппедей» қайта оралтудың пайдасы болмаса, зияны жоқ секілді. Ол оқулықтардың тілі жатық, келтірілген мысалдар түсінуге, жаттауға өте ыңғайлы еді. Осы күнгі оқулықтарды бала, ата-ана ғана емес, кейде мұғалімдердің өздері де түсіне бермейтіні айтылудай айтылып келеді. Осы кесел неден шығады, көп жағдайда бала жайы сыртта қалып, оқулық жазып автор атануға, сөйтіп, абыройға кенелуге, табыс табуға орынсыз ұмтылудан. Бұл тыйылмаса, ұрпақтар арасындағы сауатсыздық белең ала береді.
Үшінші, кеңес кезіндегідей, жоғары оқу орындарының, өзге де білім мекемелерінің бәрінде мемлекеттік тілді жүйелі оқыту қажеттігі туындап отыр. Бұл барлық жастардың мектептен кейін де қазақ тілі жүретінін біліп отыратынына жол ашар еді.
Сонымен, оқымағанмен тоқығаны мол бабаларымыздың тілін құрметтеуі, тұнық ойы туралы басқалар сүйсініп жазып кетсе, оқығаны көп бүгінгі ұрпағының тіл сұйықтығына күйінгенін аңғартып, аз-кем ой айттық. «Елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген кісі – көш басын да алып жүре алмайды» бұл арысымыз Әлихан Бөкейханның сөзі. Осыны биліктегі азаматтар, халық қалаған қалаулылар санасына қарауыл етіп ұстаса, қалың қауым жандарынан табылары хақ.