«Біздерде мынадай бар, мынадай бар!..»

Осындай мақсатпен Экология, геология және табиғи ресурстар ми­нистрлігіне журналистік сауал жол­дадық. «1991-2020 жылдар ара­лығында Қазақстанның пайдалы қазбалар қоры қалай өзгерді?» деген сауалға жауап іздеп көрмек болдық. Әлбетте, отыз жыл бойы кәдеге жа­ратқандықтан, қазба байлық қор­ларының азаятыны анық. Мәселен, Қазақстандағы көмір, мыс, алюминий алы­на­тын шикізат – боксит, қорға­сын, мырыш, хром секілді бай­лық көздерінің кемігені бай­қалады. Гео­логиялық барлау жұ­мыстарының оң нәтижесі болар, мұнай, алтын, уран, газ, темір қорлары көбейген.

1991 жылдың 1 қаңтарындағы дерекке сәйкес, Қазақстандағы мұ­найдың қоры 2 м??? лрд 938,9 млн тоннаны құраса, 2020 жылдың 1 қаңтарында көрсеткіш 4 млрд 486,7 млн тоннаға жеткен. Бұл – Экология, геология және табиғи ре­сурстар министрлігінің ресми дерегі.

Жыл сайынғы статистикалық бюл­летень (Annual Statistical Bulletin – 2020) деректерінің негізінде ОПЕК ұйымы мұнайдың дәлелденген қорлары бойынша 2020 жылдың рейтингін түзді. Онда 2019 жылдың соңындағы жалпы жағдайға баға берілген. Аталмыш рейтингте Қазақ­стан мұнайдың дәлелденген қоры бо­йынша 11-нші орында тұр. Біздің елдегі «қара алтынның» қоры 30 млн баррельге бағаланған. Бұл министрлік ұсынған дерекпен шамалас. Сондай-ақ әлемдік мұнай қорының 1,93 па­йызы Қа­зақстанға тиесілі екені де көр­сетілген.

Дәл осындай рейтингті был­тыр Ұлыбританияның British Petroleum трансұлттық компа­ниясы да жүргізген екен. Ол әлем­дік энергетиканың 2020 жылғы статистикалық шолуына (World Energy Statistical Review – 2020) негізделген. Мұнда да 2019 жылдың соңындағы жағдай назарға алынған. Бір қызығы, бұл рейтингте Қазақстанға 12-нші орын бұйырыпты. Онда біздің елдің дәлелденген мұнай қоры 3 млрд 900 млн тонна деп көрсе­тілген. Рейтингте әлемдік қордың 1,73 пайызы Қазақстанға тиесілі деген дерек бар.

Қазақстанның орны екі рей­­тингте екі түрлі. Сөйтсек, ОПЕК ұйымының рейтингіне Ка­на­да қосылмаған екен. Ал British Petroleum есебінде Үйеңкі жапы­рақты ел қамтылған. Әлем­дік рей­тингтің көшін Венесуэла мен Сауд Арабиясы бастап тұр. Ал­ғаш­қысының үлесі әлемдік қордың 20 пайызға жуығын құ­раса, екіншісінің үлесі 15 па­йыздан жоғары. Ондықтың қа­та­рында Иран, Ирак, Ресей, Ку­вейт, АҚШ, Ливия, Оңтүстік Аф­рика Рес­пуб­ликасы секілді мем­лекеттер бар.

Жоғарыда жалпылама айтып өт­кеніміздей, Қазақстандағы кө­мір­дің қоры 30 жылда біршама азайды. Мәселен, оның қоры 1991 жылдың қаң­тарында 38,6 млрд тоннаны құраса, 2020 жылдың қаңтарында 34,2 млрд тоннаға тең болған. Яғни Тә­уелсіздік жылдарында көмірдің қоры 4,4 млрд тоннаға азайған. Мұны British Petroleum трансұлттық ком­­паниясының рейтингі де рас­тап отыр.

Әлемдік энергетиканың ста­тис­­тикалық шолуына жүгін­ген ком­панияның 2014 жылғы рейтингінде Қазақстанға 8-ші орын бұйырса, 2020 жылғы рейтингте республика өз орнын екі позицияға жоғалтқан. Яғни 2013 жылдың соңындағы жағдай назарға алынған рейтингте Қазақ­стандағы көмірдің дәлел­денген қоры 33 млрд 600 млн тонна деп көрсетілсе (әлемдік қордың 3,77 пайызы), 2019 жылдың со­ңындағы ахуал қамтылған рейтингте қордың көлемі 25 млрд 605 млн тонна екені жазылған (әлемдік қордың 2,39 пайызы).

Министрліктің бізге ұсынған мә­ліметі мен British Petroleum компа­ниясының деректері бір-біріне дөп түспей тұр. Бірақ аса бір алшақтап та кетпеген.

Айтпақшы, көмір қоры бо­йынша әзірше әлемде үш ал­пауытт­ың (АҚШ, Ресей, Қытай) алдына түсер ешкім жоқ.

Экология, геология және та­биғи ресурстар министрлігінің бізге ұсын­ған ресми мәліметі бойынша, 1991 жы­лы алтынның рас­талған қоры 1 717,6 тоннаны құ­раған. Көрсеткіш 2020 жылдың қаң­тарында 2 439,5 тоннаға жеткен.

Дүниежүзілік алтын кеңесінің (World Gold Council) 2020 жыл­ғы желтоқсандағы есебінше, Қазақстан қолда бар алтын қоры бойынша әлем елдері арасында 15-нші орынға жай­ғасқан. Со­нымен қатар елдің ұлт­тық қо­рындағы алтынның үлесі 68 пайызға тең деп көрсетілген. Дүние­жүзілік алтын кеңесі 2000, 2010 және 2020 жылдардағы деректерді назарға ұсыныпты. Мәліметтен алтын қорының көлемі уақыт өткен сайын көбейіп отырғанын байқауға болады.

Қазақстан уран қоры бойын­ша әлемде екінші орында, ал өнді­ру бойынша бірінші орында тұр. Дүниежүзілік ядролық қауым­дас­тықтың (World Nuclear Association) 2017 жылғы дерегінде осылай деп көрсетілген.

Уран қоры бойынша Аустра­лия – бірінші орында. Әлемдік қор­дың 30 пайызы (1,8 млн тонна) осы елге тиесілі. Екінші орындағы Қазақ­тан­ның үлесі – 14 пайыз немесе 842 200 тонна.

Осы орайда, әлемдегі уранның 22 пайызын (2019 жылғы дерек) біздің «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық атом компаниясы өндіріп отырғанын атап өткен жөн. 2009 жылы қазақстандық компания төртінші орында тұрған екен. 2019 жылы Қазақстанда 22 808 тонна уран өндірілді.

Министрліктің мәліметінше, 2020 жылдың қаңтарында біздің ел­дегі уранның қоры 957,2 тон­наға бағаланған. Бұл 1993 жылғы көр­сеткіштен (893,8 мың тонна) әлде­қайда жоғары.

Қазақстандағы мыстың қо­ры 39,5 млн тоннаға (2020 жыл­­дың қаңтары) бағаланып отыр. Көрсеткіш 1991 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 2,6 млн тоннаға азайған.

Америка геология қызметінің мә­ліметінше, әлем бойынша мыстың барланған қоры 2018 жылы 830 млн тоннаны құраған. Оның негізгі бөлігін Чили (170 млн тонна), Аустралия (88 млн тонна) және Перу (83 млн тонна) иеленіп отыр. Ондықтың қатарында Қазақстан жоқ. Алай­да KAZAKH INVEST ком­паниясының мәліметінде (2019 жылғы тамыз) біздің респуб­ликаның мыс қоры бойынша әлемде 8-нші орында екені көр­сетілген (әлемдік қордағы үлесі – 4,7 пайыз).

Қазақстанда алюминий алы­натын шикізат – бокситтің қоры айтарлықтай азайған. Оның қоры 1991 жылдың қаңтарында 405,5 млн тонна болса, 2020 жылдың қаңтарында 291,6 млн тонна деп көрсетілген. Шамамен 114 млн тоннаға кеміген. Кемитіндей жөні бар. Өйткені Қазақстан бертінге дейін алюминийді терең өңдеуге басымдық берген жоқ. Бұл металл негізінен шетелге дайын шикізат ретінде экспортталуда. Ал одан жа­салған өнімдер өзімізге бір­неше есе қымбат бағамен қайта импортталады.

Темір, газ, қорғасын, мырыш, марганец және хромның қоры тура­лы деректерді жоғарыдағы кестеде ұсынып отырмыз. Онда 1991 жыл мен 2020 жылдың деректері са­лыстырылған. Сон­дықтан қазба бай­лықтың атал­ған түрлеріне егжей-тег­жейлі тоқ­талудың реті жоқ.