Тобыл өңіріне, негізінен Моңғолия мен Өзбекстаннан оралған қандастар орныққан. Ертеректе келгендер бүгінде жергілікті халықпен тонның ішкі бауындай біте қайнасып, сіңісіп кетті. Моңғолиядан келген қандастардың дені мал өсіруге қолайлы елді мекендерде шаруасын ұқсатып, құда-жекжатты болып, құтты өңірге тамыр жіберіп, өсіп-өніп отыр. Қоғамдық өмірге белсенді араласып, өңірдің мәдени-рухани дамуына үлес қосып жүргендер де аз емес. Ал Өзбекстаннан қоныс аударғандар көбіне кен өндірісі дамыған Рудный қаласының маңына шоғырланған.
Кеншілер шаһарында он жылдан бері Қазақстан азаматтығына қолы жетпей жүрген бауырлас қарақалпақ ағайындар да тұрып жатыр. Көшіп келгендеріне біраз жыл өтсе де, олар Қазақстан азаматтығына қол жеткізе алмай келеді.
Қостанай өңіріндегі қандастар мәселесімен айналысып жүрген белгілі журналист, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы жанынан құрылған «Отандастар» қорының облыстағы фронт-офисінің басшысы Нәзира Жәрімбетованың айтуынша, Рудныйда Қазақстан азаматтығын ала алмай жүрген 20 шақты қарақалпақ ұлтының өкілі тұрады. Бұл жігіттердің бәрі де қазақ қыздарына үйленген. Отбасыларында кем дегенде 2-3 баладан тәрбиелеп отыр. Олардың туу туралы куәліктеріне ұлты қазақ деп жаздыртыпты. Балаларын орыс мектебіне емес, қазақ мектебіне беріп, солтүстікте жатқан кеншілер қаласындағы қазақ мектептеріне деген сұранысты арттырып отыр.
Өкінішке қарай, бұл ағайындар Рудныйда тұрып жатқанына 10 жыл өтсе де, Өзбекстан азаматтығынан шыға алмай, мұнда Қазақстанның уақытша тұруға берген ықтиярхаты бойынша елең-алаңмен өмір сүріп жатыр.
– Бұл жігіттердің Қазақстан азаматтығын алуы өте қиын болып тұр. Бәрінің аты-жөнін тіркеп, әрқайсысына өз қолымен өтініштерін жаздыртып, «Отандастар» қорына жібердім. Оны біздің жетекшіміз Сыртқы істер министрлігіне тапсырыпты. Ал Өзбекстан консулдығы осындай мәселеге келгенде өте шабан қимылдайтын сияқты. Олар Өзбекстан азаматтығынан бас тартып, соған анықтама алулары керек қой. Бәрі сол анықтамаға қол жеткізе алмай жүр. Олардың Өзбекстанның консулдығына қайта-қайта бара беретін мүмкіндіктері жоқ. Рудныйдағы 20-ға жақын адамның әрқайсысы қаншама рет барған. Оның ішінде құжаттарын жоғалтып алған қандастар да бар. Менің білетінім, солардың біреуі де әлі бір анықтама әкелген жоқ. Талай жылдан бері табан тоздырып, үміттеніп барып, құр қайтып, екі арада босқа салпақтап жүр. Біздің Сыртқы істер министрлігіндегілер Өзбекстан елшілігімен сөйлесіп, бір мәмілеге келіп, осы тұрғындардың мәселесін шешіп берсе игі болар еді, - деді Нәзира Жәрімбетова.
Рудныйдағы қарақалпақ ағайындардың ешқайсысы жұмыссыз жүрген жоқ. Көппен бірге тіршілігін жасап, бала-шағасын бағып-қағып отыр. Біразы темір жол, кен саласында жұмыс істейді. Араларында жеке кәсіп ашқысы келетіндері де бар. Алайда әйелдері азаматтық алғанымен, өздері ала алмай, соның салдарынан азаматтық құқығы шектеліп, кейбіреулері ықтиярхат мерзімі біткен соң тіпті жұмысынан айырылып қалып жатыр.
– Рудный қаласына 2012 жылдың 1 шілдесінде көшіп келдік. Зайыбымның ұлты қазақ, 2 балам бар. Осы күнге дейін Қазақстан Республикасының азаматтығын ала алмай жүрмін. Өзім қазақ мектебін бітіргенмін. Кәсібім – теміржолшы. 2004-2008 жылдары Ташкент темір жол техникумында оқып, білім алып шықтым. 2020 жылдың 14 ақпанында Нұр-Сұлтан қаласындағы Өзбекстан елшілігіне Өзбекстан азаматтығынан бас тарту туралы өтініш тапсырғанмын. Одан осы күнге дейін жауап жоқ. Енді көшіп келгенімізге 9 жыл өтті. Сіздерден азаматтық алуымызға жәрдем берулеріңізді сұраймын, – деді азаматтыққа қолы жетпей жүрген Сайлаубек Абдреймов.
Биыл оларды тұрақты жұмысқа орналастырып, баспана беріп, тұрмыстық жағдайын жақсарту мәселесіне облыс әкімдігі де мойын бұра бастады. Таяуда облыстық ішкі саясат басқармасының ұйымдастыруымен Науырзым ауданы әкімінің орынбасары мен Дәмді ауылдық округінің әкімі Рудныйға келіп осындағы қандастарды Науырзым өңіріне көшуге шақырған. Өйткені ол өңірде мектепке бала жетпей жатыр. Мысалы, Дәмді ауылдық округіндегі Мереке мектебінде бала саны азайып, 30-ақ оқушы қалыпты. Ал кенші қандастардың үйінде кем дегенде 2-3 баладан бар.
– Ауылдағы шаруа қожалықтарының демеуімен көшіп келген әр отбасыға 20 қой, 2 сиыр, тегін үй береміз деп жоспарлап отырмыз. Ауылдық округ бойынша 28 шаруа қожалығы, 2 жауапкершілігі шектеулі серіктестік бар. Олар да қандастар келсе, қолдау көрсетеміз, жұмыс береміз деп құлшынып отыр. Қандастар бұрыннан қалаға үйренген кісілер екен, газ бар ма деп сұрайды. Ауылда газ жоқ, жергілікті халық қыстан көмірмен шығады. Ол кісілердің бәрі бұрын өндіріс саласында жұмыс істегендіктен, егер ауылға көшуге келісім берсе, қандастар үшін Рудный әкімдігімен бірлесіп ауыл шаруашылығына қажетті механизатор, аспаз, дәнекерлеуші мамандықтары бойынша тегін қайта даярлау курстарын ашуды қолға аламыз деп келістік. Жеке кәсіпкерлікпен айналысқысы келетіндер болса, оған да қолдау жасаймыз. Біздің Қайғы өңірі түгін тартсаң май шығатын шұрайлы жайылымы кең, шабындығы мен суы мол мал өсіруге таптырмайтын жер. Бау-бақша егуге де қолайлы. Жақында Құлсарыдан 2 баласымен бір отбасы көшіп келді. Шымкенттен бір кісі келіп, ауылды көріп кетті. Алты баласы бар екен, ол кісі де екі ойлы болып кетті. Ал Рудныйдағы қандастар ойланып көрейік, ақылдасып бір хабарын береміз деген. Қазір олармен байланысымыз үзілген жоқ, жауаптарын күтіп отырмыз, – деді Дәмді ауылдық округінің әкімі Самат Қадыршинов.
Рудныйдағы қандастардың Науырзым ауданына баратын-бармайтыны белгісіз. Нәзира Жәрімбетова бұл жөнінде азаматтық ала алмай жүрген қарақалпақ жігіттерден сұрап көрген екен, олар: «Біз ол жаққа бармаймыз. Өйткені бәріміз кен өндірісінде жұмыс істегенбіз, көз ашқалы кеніштің айналасында өстік, мал бағудың қыр-сырын білмейміз. Өзіміз түгіл, әкелеріміз мал ұстап көрген жоқ. Бұл жерден жеке кәсіп ашып, нәпақа таба аламыз», депті.
Бұл азаматтар – Өзбекстанның алтын кені бар Үшқұдық, Науаи, Зарафшан, Тамды өңірлерінен келген бұрынғы кеншілер. Сондықтан олар Рудный, Лисаковск, Жітіқара сияқты өндірісті қалаларда тұрақтап қалғысы келеді.
2021 жылы Қостанай облысына мемлекеттік квота бойынша 805 адам көшіп келеді деп жоспарланып отыр. Облыстық жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының мәліметінше, биыл оңтүстіктен астықты өңірге қоныс аударатын 455 адамға квота бөлінген. Мұның сыртында атамекенге көш түзеген 350 қандастың Тобыл өңіріне тұрақтап қалуы мүмкін.
Ал қазіргі жағдайда Рудныйдағы аз ғана қарақалпақ ағайынның нарқы алтыннан қымбат. Алайда олар не қандастың санатына ене алмай, не Өзбекстан азаматтығынан шыға алмай, өздері арман етіп келген азаматтыққа қолдары жетпей, шетқақпай күй кешіп жүр. Қостанай жерінің кеңдігін, ауыл халқының азайып бара жатқанын ескерсек, облыс бір жылда 805 емес, 8500 адам қабылдаса да көтереді. Қандастар мен Қазақ жеріне іш тартып келген бауырлас ағайынның солтүстікке келуі жергілікті жерлердегі қазақ мектептерінің жағдайын түзейді. Мәселен, тәуелсіздікке дейін Рудныйда қазақ тілінде білім беретін бірде-бір мектеп болмаған. Қаладағы қазақтың үлесі студенттердің есебінен 2-ақ пайыз болды. Ғасыр соңында басталған көші-қон қозғалысының нәтижесінде бүгінде кеншілер қаласындағы қазақтардың үлес салмағы 30 пайыздан асып, мемлекеттік тілде оқытатын үш мектеп аузы-мұрнынан шығып тұр. Рудныйға қарайтын Қашардағы мектепте де қазақ сыныптары көбейіп келеді. Бұл білім мекемесі де келешекте қандастардың есебінен қазақ мектебіне айналмақ.
Қостанай облысы,
Рудный қаласы