Футболмен тыныстаған ел

Англия ‒ футболдың отаны екені белгілі. Қазіргі таңда Ағылшын Премьер лигасы ‒ әлемдегі ең танымал әрі көрермені көп лига. Тарихқа көз жүгірт­сеңіз, футболдың шығу тарихы, қазіргі кезі де түрлі драмалар мен қызық­ты оқиғаларға толы екендігіне куә боласыз.

«Тұманды Альбионды» аладоп­тың отаны санауының өзіндік себе­бі бар. Ағылшын топырағында 9 ғасырда доппен ойнаған адамдар туралы «Бриттар тарихы» дастанында айтылады. Сондай-ақ 1174-1183 жылдары Лондон көшелерінде футбол ойнаған балалар туралы абыз Уильям Фитцстефан да жазып кеткен екен.

Ал біз білетін қазіргі футбол ойыны мен оның ережелері XIX ғасырда сол Англияда қалыптасты. Әуелі Ұлыбританияда көптеген клубтар құрыла бастады. Мәселен, Гиннестің рекордтар кітабы 1843 жылы құрылған «Гайз Хоспиталды» ең алғашқы клуб ретінде таныған. «Шеффилд» командасының негізі Шекспирдің отанындағы тұңғыш дербес футбол клуб ретінде 1854 жылы құрылды.

1863 жылы регби мен футбол ұйымдары бірігіп, «Англия футбол ұйымы» (The FA) ретінде іргетасы қаланды. Бұл ‒ спорт тарихындағы тұңғыш басқарушы мекеме еді. Көп ұзамай, 1871 жылы ағылшын кубогы сарапқа салынды. Өз кезегінде, бұл турнир де тұңғыш ұйымдастырылған сайыс ретінде тарих парақтарына жазылды. Бір жылдан кейін «Тұманды Альбионда» алғаш рет ұлттық құрама құрылып, олардың өзара кездесуі өтті. Аталған матчта Англия мен Шот­ландия күш сынасып, тең тарқаған еді. Сондай-ақ тұңғыш ұлттық лига да Ұлы­британияда 1888 жылы басталды. Бүгін­де аталған лига ‒ әлемдегі ең танымал турнир.

Ағылшын футбол лигасы жүйесі пирамида ретінде ұйымдастырылған. Онда 140-тан астам лига және 500-ге жуық дивизион бар. Жүйенің күрде­лілігі соншалық, оған қатысатын коман­далардың нақты санын білу қиын. Түрлі дереккөздер 5300-дей клуб тіркелгенін айтады. Аталған лига жүйесі 11 деңгейден тұрады. Соның ең жоғарғысы ‒ Премьер лига. Ал Чемпиончип, Лига 1, Лига 2 ‒ одан кейінгі деңгейлер. Бұларға «Ағылшын футбол лигасы» (EFL) жауапты. Қалғаны «Ұлттық лига жүйесіне» (NLS) тиесілі. Бұдан бөлек, тағы он шақты деңгей бар. Әйтсе де олар әуесқой лига саналады. Мұндағы әуес­қой клубтардың санына жету қиын.

Ағылшын ұлттық лигасы құрыл­ған жылы «Престон Норс Энд» командасы турнирдің тұңғыш жеңімпазы атанды. Төрт жылдан кейін бұл бәсеке атауын өзгертіп, «Футбол лигасының жоғарғы дивизионы» болып өзгерді. Бір ғасыр өткен соң турнирдің атауы тағы өзгерді. Соның нәтижесінде қазіргі Премьер лига құрылып, теле­визиялық құқықтар бекітілді. Бұл қадам ағылшын клубтарына тың сер­піліс әкелді. Әуелі командалардың таны­малдығы мен қаржылай табысын арттырды.

Англия футболы жыл өткен сайын нағыз бизнес көзіне айналып келе жатыр. БиБиСи арнасының мәліметінше, 2015-2016 жылғы маусымда Премьер лиганың табысы 3,6 миллиард фунт-стерлингтен асып түсті. Ал 2010 жылы бұл көрсеткіш 2,4 миллиард болатын. Яғни айнал­дырған 5-6 жылдың ішінде Премьер лига 1 миллиард доллар қосымша табыс тапты. Бұдан бөлек, әлемнің ең бай 30 клубының 12-і Англияға тиесілі. Ендеше ағылшын командалары ақшаны күреп тауып отыр деп айтуға толық негіз бар. Әрі көптеген атақты футболшылардың «Тұманды Альбионда» доп тебуге құмартуының негізі де осында жатыр. Айтпақшы, мұн­да қаржылық ақпарат ешқашан құпия сақталмайды. Бәрі таза болған соң шығар, былайғы жұртшылық клубтардың «ішкі кухнясынан» хабардар.

Телевизия құқығы да «Тұманды Альбиондағы» футболға көп қаржы әкеліп отыр. Мәселен, Sky мен BT Sports арналары 2016-2019 жылдар аралығында Премьер лига матч­тарын тікелей эфирден тарату үшін 5,136 миллиард фунт-стерлинг тө­леді.  Осы аралықта 168 ойынды кө­рер­менге көрсету жоспарланған, әр матчтың құны 10,2 миллион фунт-стерлингке тең. BBC арнасы ойындардың ма­ңызды сәттерін көр­сетуге ғана 204 мил­лион фунт-стерлинг төлеген. Сон­д­ай-ақ алыс шетелдерде ағылшын футболын көруге құмарлардың саны артып келеді. 2019 жылы Қытай Премьер лига ойындарын көрсету құ­қығы үшін 700 миллион долларды санап берді. Америкалық NBC арнасы да 250 миллион долларды аяған жоқ. Жалпы әлем бойынша 156 елдің телеарналары Премьер лига ойындарын көрсету құқығына ие. Соның нәтижесінде апта сайын аталған тур­нирді 4,2 миллиардқа жуық адам тамашалайды екен. Ал әр ойынды 12 миллион көрермен көреді.

Англияда кез келген дивизионда ойнайтын команда ел біріншілігін ұтып алуға теориялық тұрғыда мүм­кіндігі бар. Мәселен, 11 деңгей­ден бас­таған клуб 11 жылдан кейін кубокты бастарына көтеруі ықтимал. Өкінішке қарай, қаржылық және басқа да кедергілерге байланысты мұндай жағдайдың кездесуі неғайбіл.

Әйтсе де, төменнен бастап ел чемпионы атанғандар футболшылар арасында жиі кездеседі. Соның бірі ‒ «Лестер» клубының шабуылшысы Джеймс Варди. Оның өмір жолы драмаға толы. Варди бала кезінен аладопқа қызығып өседі. Арман қуып, өзі туып өскен қаланың «Шеффилд Уенздэй» командасының академиясынан тәлім алды. Алайда 16 жасында аталған клуб мамандары Джеймсті бойы мен қабілеті сай келмейді деп, команда сапынан шығарып жіберген екен. Төрт жыл бойы сенделген ол 2007 жылы 8-деңгейлі лигада өнер көрсететін «Стокбридж» командасына қабылданыпты. Бұл жақта Вардиға аптасына 30 фунт төлеген.

«Гардиан» газетіне берген сұхба­тында шабуылшы аталған соманың өзіне жеткілікті болғанын, одан бұрын футбол арқылы ақы алмағанын айтады. Ең қызығы, жергілікті пабтардың бірінде Варди төбе­лесіп қалып, кешкі 6-дан таң­ғы 6-ға дейін үйден шықпауға мін­деттеліпті. Кей кездері матч алыс­та өтсе, Джеймс ойынның жартысына ғана қатысып, үйіне қайтып кетіп жүрген. Өйткені кешкі 6-дан кешіксе, полиция оны ереже бұзғаны үшін ұстап әкетер еді.

Мұндай жағдай 6 айға созылған. Үш жыл сонда тер төккеннен кейін Варди «Халифакс» командасына ауыс­ты. Тағы бір жыл төменгі дивизионда ойнап, келер жылы «Флитвуд Таун» құрамына қосылды. Аталған клуб сапында да Джеймс көп тұрақтаған жоқ. Бір жыл ішінде 31 гол соғып, командасының 2 Лигаға шығуына көмектесті. Вардидің мұн­­дай жетістігі басқа клубтар наза­ры­нан тыс қалған жоқ. 2012 жылы «Лестер» Джеймсті 1 миллион фунт­қа сатып алды. Бұл ‒ әуесқой футбол­шыға төленген рекордтық сома.

Варди өзіне артылған сенімді ақтады. «Лестер» 2015-2016 жылғы мау­сымда Англия чемпионы атанып, айды аспанға бір-ақ шығарды. Варди өз кезегінде 24 гол соғып, командасының жеңісіне өлшеусіз үлес қосты. Сондай-ақ ұлттық құра­ма сапына шақырту алып, 26 ойын өткізіп, 7 мәрте қақпа торын тулатты. Вардидің мысалы кез келген жасөс­пірімге шын қаласа, аңсаған арманына жетуге болатынын көрсетеді. Әрі сондай арманның орындалатын жері – Англия екенін де айғақтайды.

Осындай бай тарихы бар футбол отанында жүргенімде матчтарды тікелей тамашалаудың санаулы ғана мүмкіндігі болды. Мұның себебі ‒ «Тұманды Альбионда» билет табу оңай емес, әрі табылғандарының бағасы өте қымбат. Англия клубтары арасында «мемберчип» (мүшелік) жүйесі қатты дамыған.

Ойынға билет сатып алу үшін әуелі сол клубтың мүшелігін сатып алу керек. Оның өзі арзан емес. Мысалы, «Манчестер Юнайтед» клубының мүшелігі ‒ 30 фунт (шамамен 15 мың теңге). Тіпті мүшелігі барлардың да бірден билет сатып алуға мүмкіндігі жоқ. Билеттер әуелі «алтын», «платина» мүшелігі барлар арасында таратылады. Одан қалғаны қарапайымдарға сатылады. Соның өзінде ең арзаны 50 фунт­тың (20 мың теңге) шамасында. Мұндай билеттер сатылымға түскен бетте өтіп кетеді. Сондай-ақ «қонақ­жайлық» деп аталатын түрі де бар. Оның бағасы ‒ 200-500 фунт ара­лығында (100 мың теңгеден жоғары).

Футбол болатын күні қала көше­лері, қоғамдық көліктер, стадион ма­ңы екі клубтың жанкүйерлеріне лық толады. Былайша айтқанда, футбол өте­тін күн ‒ үлкен мереке. Бір тұста «Юнайтед, Юнайтед» деп айқайлаған «Вэст Хэм» фанаттары жүрсе, келесі тұста «Челси» жанкүйерлері «Blue is the colour» деп ұрандатып келе жатады. Кейбір футбол құмарлар матч басталуынан 3-4 сағат ерте келіп алады. Стадион сыртында таныстарымен қауқыл­дасып, бір қолына қуырылған тамақ­тарын ұстап, келесісімен бір саптаяқ сырасын сіміріп тұрғандарды көресің. Қай-қайсысы болсын өз клубының жейделерін киіп, шарфтарын тағын­ған. Ара-тұра біз секілді шетел­ден келген туристер көрінеді. Ал қаланың басқа бөлігіндегі пабтар фут­­бол көруге келген жанкүйерлерге толады.

Англиядағы футбол әлемі мұны­мен бітпейді. Кез келген қаланың әр бұрышынан ала доптың артынан жүгіріп жүргендерді көруге болады. Оның үстіне, «Тұманды Альбион­ның» ауа райы да доп тебуге қолайлы. Жылдың көп бөлігінде жауатын жаңбырдың пайдасынан көгалдар бірқалыпты өседі.

Бүгінде ағылшын елінде футбол­дың кең тарауының негізгі себептері осылар. Тарихы тереңге кетуі, құры­лымдық жүйесі күрделі болуы Ан­глиядағы басты спортты танымал етіп, әлем назарын аудартады. Соңғысы өз кезегінде орасан пайда түсіріп тұр. Елдегі спорттық кешендердің қол­жетім­ділігі де футболдың та­нымалдығын арттыра түседі. Осы­лардың нәтижесінде Англия ала доппен тыныс алып отыр.