Жаңа індеттер пайда болуы мүмкін бе?

– Былтыр өзіңізбен коронавирусқа қа­тыс­­ты сөйлескен едік. Бірнеше ай бұ­­рын әлемде вирустың жаңа штаммда­­ры пайда бола бастады. Не­лік­­тен вирус мутациясы пайда болу­да?

– Жер шарында адамдар, жануарлар, өсімдіктер мен барлық тірі ағзаның эволюциясы қалыптасты. Дәл осындай үдеріс өздігінен «техникалық» өмір сүре алмайтын вирустардың үл­кен әлемінде жүреді. Оларға да тір­шілік үшін қабылдаушы организм қажет. Сондықтан адамның им­мун­дық жүйесі қоздырғыштармен күресу үшін бірқатар әдісті қолданады. Анти­денелер қабылдаушы жасушаларды вирустың енуінен қорғайды, жасу­ша­ның сыртында белгілі бір вирустық штаммның ақуызына жол бермейтін күшті қалқан түзеді. Ал патоген өз кезегінде иммундық жүйенің зиянды әсерін болдырмайды. Бұл зардап шек­кен ағзаның жасушалары арқылы таралатын көптеген көшірмені жасау арқылы пайда болмақ. Вирустың жаңа ұрпағы осы түрдің күшті тұсы және әрі қарай өмір сүруге көмектеседі, ал та­ралуын қиындататын қасиеттері жо­ға­­лады. Хостты жұқтырған өзгеше мутацияланған вирус артықшылыққа ие болады. Хостта осы індетке қарсы антиденелер түрінде бұрын пайда болған иммунитет жоқ. Мұндай жүйе бұрын-соңды болмаған күш ретінде медицина жеңе алмайтын ауруларға әсер етеді.

– Вакциналар Ұлыбританияда та­былған коронавирустың жаңа шта­мы­нан қорғай ала ма?

– Ұлыбританияда табылған корона­вирус­тың жаңа штамының жұғуы 70 па­йызға жоғары және тез таралады. Вакцина коронавирустың барлық спайк ақуызына иммунитет жасайды, ал британдық мутация осы ақуыздың бе­тіндегі бір ғана кішкене нүктені өзгер­теді.

Жалпы, егер аурудың өткір фазасы болмаса, вакцина кез келген адамға қауіпсіз. Мысалы, Гамалея орталығы жасаған Спутник-V вакцинасы адамның аденовирус векторының жақсы зерттелген платформасы не­гі­зінде құрылған. QazVaс вакцинасы «өлтірілген» вирус пайда болған кез­дегі ескі технологияларға сәйкес шы­ға­рылды. Бұл технология ұзақ уақыт қолданылған, мысалы, Чумаков орта­лы­ғы полиомиелит пен вирустық энцефалитке ұқсас вакцина шығарды. Алайда індет вирустың барлық бөлігіне антиденелерді қалыптастырады. Екі вакцина да қауіпсіз, зерттеудің екі кезеңі жүргізілген. Вакциналарда чиптер бар екені туралы ақпарат миф және жалған. Әлеуметтік желілерде вакцина жайлы ғылыми мәліметтерді оқуға болады.

– Вакцинадан кейінгі ағза им­мун­дық жүйені қаншалықты тез қа­лып­тас­тырады?

– Иммундық жүйе антиденелерді 2 немесе 3 аптада қабылдайды. Им­му­ноглобулин М-нің алғашқы қор­ғаныш антиденелері вакцинадан кейін 7-8 күнде өндіріле бастайды. Үшінші аптада бірінші вакцинаға иммундық жауап қалыптасқан кезде вакцинаның екінші дозасы енгізіледі. Бұл вакцина тұмауға қарсы вакцина сияқты жұмыс істейді. Өздеріңіз білетіндей, біз жыл сайын тұмауға қарсы вакцина аламыз. Күтілетін ең жоғары иммундық жауап – екі жыл.

Иммундық жауап жасушалық пен гуморальды болып бөлінеді. Жасушалық жад өмір бойы болады. Бірақ бұл жеткіліксіз және гуморальды иммундық жауап сияқты тез жұмыс істемейді.

– Бізде енді коронавирусқа қарсы им­мунитет қалыптасты деп айтуға бола ма?

– Коронавирусқа қарсы им­­му­нитет­тің пайда болу қағидаты басқа ви­рус­тармен бірдей. Иммундық жүйе ағзаның генетикалық құрамының тұрақтылығы үшін күреседі. Яғни кез келген бөгде гендер – бактериялар, вирустар, рак клеткалары біздің им­мунитетімізге шабуыл жасайды және жоюға тырысады.

Барлық адамда туа біткен иммунитет бар. Ол микробтардың енуіне бірден жауап береді және оларға «жад» керек емес. Алынған иммунитет ауру қоздырғышының әрбір түріне реакция береді. Бұл иммунитет инфекцияны зерттеу үшін уақытты қажет етеді. Егер ағзаға дәл осындай инфекция енсе, «жад жасушалары» иммунитетті бактериямен немесе вируспен күресу үшін қандай антиденелер қажет екенін айтады, сондықтан бәрін нөлден қайта алудың қажеті жоқ. Бұл – иммунитеттің қалыптасуы.

Вакцина бірдей принциппен әрекет етеді, яғни әдейі әлсіретілген вирус енгізіледі. Бірақ оның иммунитетін зерттеп, «есте сақтау» үшін жеткілікті. Сондықтан вакцина алған адам ауруды оңай жұқтырады, оның иммунитеті бірден бейтаныс адамдарға шабуыл жасайды. Кейбір аурулардан немесе қызылшаға қарсы вакцинадан кейін иммунитет өмір бойы сақталады.

– Ұжымдық иммунитетке бай­ланыс­ты кейбір елдердің коронавирус­пен күресудің осы стратегиясын таң­дауға шешім қабылдағанына тоқтала кет­сеңіз...

– Бұл – аурудың таралуын тоқта­татын адамдардың ұжымдық топтасуын қалыптастыру. Егер адамдардың жет­кілікті саны жұқпалы ауруға қарсы им­мунитетке ие болса – алдыңғы инфекция немесе вакцина болсын аурудың одан әрі таралуы қиынға соғады. Бұл барлық топ үшін, тіпті ауруға жеке иммунитеті жоқ адамдар үшін жанама қорғауды қам­тамасыз етеді.

Сарапшылардың айтуынша, халықты 70%-дан 90%-ға дейін вакциналау қажет. Вакцина – вирусты тоқтатудың басты факторы. Ұжымдық иммунитетті сақтау – бұл жұқпалы ауруларға қарсы тұрақты күрес, өйткені вирустар иммундық реак­­­­ция­лардан қорғану үшін дамиды. Сон­дықтан жыл сайын тұмауға қарсы жаңа вакцина енгізіледі және уақыт өте им­му­нитетті қалпына келтіру үшін әр 10 жыл сайын дифтериядан ревакцинация қа­жет.

– COVID-19-дан кейін им­муни­тет­тің бұзылуы мүмкін бе?

– COVID-19 адам ағзасына әсері тура­лы статистикалық мәліметтер жи­нақ­­талған сайын, ғалымдар жаңа коронавирус инфекциясын тыныс алу ғана емес, сонымен қатар жүрек-тамыр, асқазан-ішек, иммундық жүйелерге де әсер ететін жүйелі ауру ретінде қарас­тырады.

Жаңа коронавирус инфекциясының адам ағзасына әсері туралы зерттеулер ковидтің иммунитетті едәуір төмен­де­тетінін көрсетеді. Сонымен бірге ковидтен кейін иммунитеттің әлсі­реуі адамның басқа инфекцияларға осал­ды­ғына әкелуі мүмкін. Вирустарға, бак­терияларға, саңырауқұлақтарға дене­­міздегі әлсіреген қорғаныс кедер­гілерінен өту оңайырақ. Ковидтен кейін әлсі­реген иммунитеті бар ең көп тарал­ған жұқпалы аурулар – пневмония, бронхит, тері инфекциясы.

– Ковид белгілері бар талай адам әлі де медициналық мекемелерге бар­май, үйде емделіп жатыр. Бұл қан­шалықты дұрыс?

– Кез келген жағдайда өзін-өзі емдеу болмауы керек. Қандай жағдай болса да, науқастың денсаулығының барлық ерекшелігін білетін, оның әртүрлі дозаларында препараттардың пайдасы мен зияны туралы білім мен машыққа ие дәрігерден сұрауы керек. Дәрі-дәрмектерді қабылдаған адамдар қалай емделу жолдарын білмейді.

– Бұл індеттің қайта-қайта оралуы мүмкін бе?

– Қазірдің өзінде көптеген сарапшы жаңа аурудың пайда болуына себепші болған вирустың адамзатпен қалатынын алға тартып отыр. SARS-Cov-2 соңғы 100 жыл ішінде басқа вирус немесе бактериялар сәтсіз болған нәрсені жасады: ол әлем халқының көп бөлігін үйге қамап, жаһанның әлеуметтік қана емес, сонымен бірге экономикалық өмірін де тежеді. Бұл әлемдік академиялық қауымдастық үшін ғылыми құпия болды. Өлімге әкелетін COVID-19 ауруының патогенезі әлі анықталған жоқ. Бірақ SARS-Cov-2 бәріне түсінікті: жаңа жұқтыру қаупі 100, 200 немесе 300 жыл бұрынғыдай адамзат үшін де өзекті.

– Жаңа індеттер пайда болуы мүм­кін бе?

– Мұндай оқиға кенеттен және әлемнің түрлі бөліктерінде орын алуы мүмкін. Қазір бәріміз коронавируспен күресеміз, бірақ бұған дейін Африкада Эбола вирусының өршуі болған. Айт­пақ­шы, жаралармен байланысты вирус. Бұған дейін Зика безгегі болған және бәрі оған қатты алаңдаған. Сонымен қатар кенеттен бұл вирус бұрыннан белгілі жаңа диапазондарда осындай жылдамдықпен тарала бастағаны және осындай салдарға әкелетіні түсініксіз болды. Бұған дейін 2009 жылы H1N1 шошқа тұмауының жаңа пандемиялық вирусы болған.

Бұрын Азияда құс тұмауының жаңа нұсқалары үнемі пайда болды, олар адамдар үшін патогенді еді. Айтқандай, құс тұмауының қазіргі заманғы штамы адамнан-адамға берілмейді. Бірақ мұндай штамм адам популяциясында пайда болып, таралуы әбден мүмкін. Сондықтан жаңа ауру пайда болуы ықтимал.

– АҚШ-та 12-15 жас аралығындағы жасөспірімдерді иммундау науқаны жүріп жатыр. Ал Pfizer компаниясы қыркүйек айында 2 жастан 11 жасқа дейінгі балаларға вакцинасын шұ­ғыл пайдалануға рұқсат сұрап отыр. Сіздің ойыңызша, балалар мен жасөс­пі­рім­дерге коронавирустық вакцина­лау қаншалықты негізделген? Қа­зақ­стан да бұл туралы ойлануы ке­рек пе?

– Балалар мен жасөспірімдерді вакциналау қажет. Балалар контингентінде КВИ ауруы көбірек кездесуде, олардың арасында ауыр жағдайлар тіркеледі. Ресей ғалымдарының пікірінше, педиатрияда COVID-19-ға қарсы барлық үш вакцина қолданылады, бірақ баланың дозасы ересектерден өзгеше болуы керек. Менің ойымша, біз балаларға вакцина жасауды ұсынған кезде осы кезеңге келеміз.

– Мазмұнды сұхбатыңыз үшін рахмет.

Әңгімелескен

Айнаш ЕСАЛЫ,

«Egemen Qazaqstan»

АЛМАТЫ