Хэм ағай

Көзінің тірісінде оқушысы­ның теле­гей-теңіз марапатын көр­ген жазушының да өмірден қайтқанына біршама уақыт өтті. Иә, бүгінде оған еліктеп, ешкім жүн жемпірдің сыртынан тыртыстырып пиджак кимейді. Де­сек те Хэм ағай­дың портреті кей оқырмандардың қабырғасында әлі де ілулі тұр. Кейде әр заман­ның жазушысы сол уақыттың ағы­­­нымен ағып кете барады дей­міз. Әсілі, бұл пікірдің өзі кей ав­торларға (классиктерге) қатысы жоқ­тай. Толстой, Достоевский, Чехов, Абай, Әуезов... Бұл тізімде Хе­мингуэй де бар.

Хемингуэйдің «Америка­сын» қазақ оқырманынан бұ­рын Мәскеу таныды. «Америка­сын» деп сенімді айта алмай­тынымыз – ол Америкада туып, өссе де, Америка туралы көп еш­теңе жазбаған. Біршама жылдар Гаванада тұрған һәм үлкен ша­һарларда жиі саяхаттаған жазушы Нью-Йоркті «алдамшы қа­ла» деп санап, тіптен ұнатпапты. Ал Парижді ерекше жақсы көрді. Жүрген-тұрғанын жұртқа жа­рия еткісі келмейтін, өзі қаламай-тын адамдарға бір минут уақы­тын қимайтын ол бірде сәті тү­сіп, жазушы Лилиян Роспен кездескенде: «Па­риж­ге қайта-қай­та оралғанды жақсы көремін. Ол жақ­­та ешкімнің сұрағына жа­уап бермеймін. Әрі мен жөнінде ешкім ешнәрсе білмейді де. Баяғы бір кездердегідей, шашыңды бір рет те қидырмай, алқам-салқам жүре бересің. Ол қалада белгісіз бір кафелерге барып жүруді көңілім қалайды. Ондағы бар танысым – официант пен кезекші ғана. Әр­қашан өзімнің тәуір көретін тамақ­тарым даяр тұратын, әрі жақсы, әрі арзан мейрамханалар тауып аламын. Қаланың о шеті мен бұ шетін жаяу аралап жүргенді жаным қалайды. Өйткені оның ана бір жерінде басыңнан қателік өткен болса, мына бір шетінде басыңа не­бір жақсы ойлар оралады», дейді.

Ал шығармадағы басты ке­йіпкерлері америкалықтар бол­ғанымен, оқиғалық кеңістік өзге өңірлерде өрбиді. Оның Ф.Купер, М.Твен, Т.Драйзер, О’Генри, сондай-ақ замандастары Ф.Скотт Фицд­жеральд, У.Фолкнерлерден өзгешелігі де осында.

1959 жылы Мәскеуде оның қара қос­том­дығы жарық көріп, дүн-дүниеде әде­би пейзажды өз­герткен «жер сілкінісі» болды. Кітабы мың-миллион данамен та­ралып, алыс-жақын тілдерге ауда­рылып жатты. Осылайша, Хэм ағай қазақ жеріне де жетті. Оның «Килиманджа­ро – қарлы тау» повестер мен әңгіме­лер жинағын Нәбиден Әбуталиев, «Шал мен теңіз» повесін Нығмет Ғабдуллин, «Қош бол, майдан!» романын Құр­манғазы Қара­ман­ұлы аударған. Әлқисса.

Оның өмірі қым-қуыт бақытты-бақыт­сыз оқиғаларға толы. Жеті роман жа­зып, төрт әйелмен бас құраған, үш со­ғыс­ты көрген, екі рет қатерлі ұшақ апаты­нан аман қалған жазушы отбасының ортаншысы еді. Әкесі Кларенс – шипагер, шешесі Грейс композитор болатын. Ол бақуат­ты отбасында ержетті. Ұлы­ның ойын-сауыққа аса үйір емес­ті­гін байқаған әкесі оған аң­ға шы­ғуды, балық аулауды, орман аралап, тау кезуді үйретеді. Оң­түстік Мичиганның байтақ да­ласын кезіп өскен болашақ жазушы табиғатпен өте жақын бол­ды. Шың-құздың биігі, өзен-су­дың гү­рілі мен құстардың әні­не елітіп өсті. Содан болар, Хе­мингуэй туралы естелік жазу­шылар оның адамдардан гөрі аңдармен көбірек тіл табыса алатынын, «Бір кезде Монтанада тұрғанда бір аюы болғанын, аю онымен бірге жатып, бірге тұрып, тіпті арақты да бірге ішіп, екеуі жақсы «дос» болға­нын» айтады. Ұнататын істерінің бірі аңшылық болғаны да жұртқа аян. Қалай аң аулау туралы өз тактикасы да болған деседі. Ол айтады: «Арақ ішкеніммен, шылым тартпаймын, шылым шегу адамның иіс-қоңысты сезу қабілетін нашарлатады, ал иісті жақсы сезу аңшы­ға ауадай қажет».

Оның замандастарында со­ғысқа қа­тыспағандар аз. Өзі де соғысты көрді, майдан кешті, бі­рақ соғыс туралы жазбады. Дә­лірек айтсақ, соғыстың қатыгез кар­тинасын емес, оның салдарынан зардап шеккендердің «бейбіт өмірін» басынан өткізді. Бұған «Күн де шығады» (1926) атты ал­ғашқы романы мен кейінгі әң­гіме, повестері, ал соның ішін­дегі «Қош бол, майдан!» романы тақырыптық тұрғыдан толық дәлел. Әлем әдебиетін­дегі соғыс тақырыбындағы шығармалар­дың шоқ жұлдызы – «Қош бол, май­дан!» туралы сөз еткенде «жоғал­ған ұрпақтың» өкілі Э.М.Ремарк еріксіз еске түседі («Ба­­­тыс майданда өзгеріс жоқ»). Еке­­­уінің де романы 1929 жылы жазы­лып, жарияланған. Тағдырлары мен шығармашылық жолдары да бірдей. Айырмашылығы: Ремарк қа­ламынан туған «Батыс майданда өзгеріс жоқ», «Қайтқанда» романдары соғысты барлық сұм­дық суретімен әшкере етті. Ал бұл Хэм ағайға, өз сөзімен айтқанда, «нені жазбау керегін» сездірді. Сондықтан ол соғыстың қанды картинасын жасауға тырысқан жоқ, тек салдарын жазды. «Күн де шыға­ды» (Фиеста) мен «Қош бол, майдан!» осынысымен ерекше. Оның өмірін зерттеушілердің сө­зінше, отбасындағы қайғы мен қасіреттің сал­мағы есеңгірет­кен жазушыны күйзеліс күйінен құт­­қарған осы қолжазба нұс­қа­сындағы «Қош бол, майдан!» екен. Ол бұл шығарма­сын тұп-тура 17 рет өңдепті.

Адамның өмірі – әділетсіз кү­­рес. Бұл ойды, әсіресе, «Шал мен теңізді» оқып отырып түй­сінгендей боласың. Мә­селен, шал күнде жамау-жамау жел­кенін көтеріп келе жатады. Оның бұл сықпытына біреу күлер, біреу аяр. Бірақ автор шал күйреуге жаралмаған дейді. Сантьяго те­ңізге шыққан сол сексен бесінші күні салмағы жарты тонна, ұзын­дығы он сегіз фут жайын балық қар­ма­ғын қауып, оны­мен үш күн теңізде жүзіп, сосын гарпунмен түйреп өлтіріп, қайығы­на таңып алып, кейін алты акуламен аяусыз айқасып жеңгенімен, аяғында олардан жеңіліп, лашы­ғына сүйретіліп әрең жетеді. Сон­да «Бірақ адам күйреуге жарал­маған. Адамды құртуға болар, ал жеңуге болмайды» дейтін әй­гілі хе­мингуэйлік тәмсілді дә­лел­деген де осы Сантьяго еді. Ақи­­­қатында, автор теңіз бетінде ті­рідей алты акуламен айқаспаса да, тіршілігіндегі оның көрген қиындығы асып түспесе, кем емес. Жазушы мен Сантьягоны бөліп қарамайтынымыз да содан. «Мен де Клеменсо сияқты сексен бес жасқа келгенге дейін тұғырдан таймаған еркек болып қалсам деймін. Бірақ Берни Барух тәрізді болғым кел­мейді... Бұл жалғанда бәрі де өтер-кетер, баяғы бет біткеннің сұлуы бол­ған Флойд сияқтанып, бір кезде менің де сүйегім қурап қалар. Бас сауғалау деген тек аузынан ана сүті кетпегендердің ісі ғой. Қорғаған шебіңді ұстап тұруға болмаған кезде, қайтсең де оны жауға қымбатқа түсіретінің сияқты, бұл өмірден сыйлы болып кететін кезегі келгенде де кім жанын аяйды дейсің. Өлу – деген қиын жұмыс емес». Хе­мингуэй осы ойын айт­қанда «Шал мен теңіз» жазылмаған еді. Кейін тұп-тура 8 аптада жазып шық­қан бұл повесін «ғұмырымда көңілім толған шығармам» деп іштей марқаяды. Атағы да аспандай түседі: әуелі «Пулитцер» сый­лығын, 1954 жылы «Нобель» әдеби сыйлығын еншіледі.

1956-1957 жылдары ол жиі сыр­­­қат­танып, төсек тартып қа­лып жүрді. Арақ денсаулығын ойран­дағандықтан, жоғары қан қы­сымы, бауыр ауруы, артерия секіл­ді аурулар оны шыр айналды­ра берді. Хемингуэй өмір бойы әкесінің өлімі өзінің басына түсе ме деген үреймен жүрді. Солай бол­ды да. Ол аурудың бәрін ысырып қойып, 1961 жылы 2 шілдеде жақ­сы көретін қаруымен өзін атып өлтірді.

Стилі ерек, көзқарасы өз­ге­ше жазу­шы 62 жылдық ала­са­пыран ғұмырында күл­лі әлем оқырманы үшін өлмес шығар­ма­лар қалдырып, бір оқты құ­шағына қысып кете барды. Ол кейіпкерлерін табанды, ба­тыл, жаужүрек қылып тәрбиеледі. Адамдар­ға күрескерлікті, ең бас­тысы жеңіл­меуді үйретті. Өзі де сондай болуға тырыс­ты. Тап бір өмірдің әділетсіз күрес екенін біл­гендей.