Қызғыш құс пен көңқарға

«Ақыраптың ұзақ түнінде Ма­хам­беттің ұйқысы шала бол­ды. Әлденеден көңілі алағаржақ­танып, жүрегі өрекпіп, дөңбекшіп шықты. Құлқын сәріде тө­сектен тұрып, тысқа шығып еді. Үйінің жанында біраз тұрып қалды».

«Қараой» әңгімесі осы бір елегізулі күйден емеурін таныт­қандай болып бас­талады. Ол қандай күй еді? Махамбетті не алаңдатады? Бұл қай күн еді?

Бұл – 1846 жылдың 20 қазаны. Ақы­раптың ақырғы түндерінің бірінде Ақжайық аңырап қал­ды. Ол зардың сал­мағы батысты ғана емес, бүкіл қа­зақ даласының омыртқасын опырып жі­бергендей күйзелтті.

Ендігі күнде елсіз қалған құ­ла түзге айналған Қараойда ақын Махамбет, батыр Махам­бет бой тасалап жатыр. Оның бой тасалауының сыры – Орын­бор қазақтарының батыс бөлігін билеуші Баймағамбет сұлтан­ның Махамбеттің басына тіккен бәйгесі. Ақынды өлтірген адамға – мың сом, басын кесіп алып кел­генге бес жүз сом сый таға­йын­дайды. Жандайшабы көп жасқаншақ заманда, қорқауы көп қорғаншақ заманда бұған сұранған кісінің қарасы аз болсын ба? Екінің бірінің езуінен су ағады. Бірақ батырдың үстіне басып кіруге кімнің дәті жетіп, батылы барсын? Алса, айламен алар, қайламен соғып ала қояр көп кісінің бірі Махамбет емес қой. Ал айланы кім істейді, айда­ладағы кісінің бірінің алдауына түсіп, арбауына байланар шақтан ақын өтіп кеткелі қашан.

Айланы жасар адамыңыз да сол, Махамбеттің өз туысы Ықы­лас Төлеу­ұлы. Махамбеттің ішкі арпалысын, ішкі арпалыстан туған іркес-тіркес ойларын көгендей отырып, жазушы Махамбетті елмен астарластырушы, жұртпен жал­ғастырушы осы Ықылас еке­нін сездіреді.

Сол Ықылас Төлеуұлының «тәтті ұрттылығын» айта отырып, бір жұма бұрын батырмен қоштасарда: «Мақа, сізді қалың ел қорғаштауда. Келер жолы сенімді кісілерді ерте келмекпін», деген.

«Бұған иланған Махамбет жансыз жолаушының артынан сүйсіне қарап тұрғанда, оның күдірейген жауырынынан күдік алып қалып еді. «Мына сұңғыла мырс-мырс күліп бара жатқан жоқ па?» деп сазарған. Енді ойласа, содан бері көңілінен көмескілік арылмаған екен. Бүгін түнде ұйқы­сының шала болуында дүдә­мал­дықтың дерті жатқандай» де­ген жолдардан Махамбетті алаң­датқан күйдің астарын көреміз. Ықыластың «күдірейген жауырынынан күдік алуының» сыры да тым алыста жатыр.

Тәкен Әлімқұлов әңгіменің ақырғы түйінінде: «Махамбеттің жүйрік күреңі қара беттің астында ойнақшып шыға келді», дейді. Міне, осы қара бет – кү­дірейген жауырынды, іштен шыққан сат­қын Ықылас. Әңгіме тақырыбы жердің атымен ғана Қараой аталып отырған жоқ, сол тұстағы за­ман­ның зар күйі, адамның дұш­пандығы мен сатқындығы, Ықы­ластың екіжүзділігі де – қараой деп беріліп отырғанын түсінеміз.

Тағы бір паралелль – қызғыш құс пен көңқарға.

Есік алдында ойланып тұрған Ма­хамбеттің төбесін айнала ұш­қан бар­мақтай ғана қызғыш құсты жазушы «әуе­де ұшқан қызғыш: «екеуміздің тағ­ды­рымыз бір» дегендей, қанатымен бәйек болады» деп суреттейді.

Махамбет жырларының ішінде­­­гі бітімі бөлек, психологиялық паралел­лизм әдісінің классика­лық үлгісі саналатын «Ау, қыз­ғыш құс» жырындағы құсты жазушы әңгімеде жай қолданып отырған жоқ.

1846 жылдың 20-шы қаза­ны Махам­беттің құсалықпен өт­кен көп күнінің ақырғысы, аманат шағы, соңғы сәті. Екі тарлан бөрі­нің бірі болған Исатай жоқ, Исатай өлген, Исатайды өлтірген – итаршылық.

Қызғыш құс – сол замандағы Ма­хам­беттің ғана емес, күллі қа­зақ баласы­ның, қайғырған жұрт­тың, бодандықтың бопсасында кетіп бара жатқан елдің символы. Ал оған қарама-қарсы беріліп, соның антиподы болып отырған құс – көңқарға.

Аулаққа шығып, абдырап тұр­­­ған Махамбет «Ат үс­тінде та­лай ой кешті. Сонау қыран­дар­­ды жайлаған қалың ел сүм­бі­леде осы Қараойға құлап, ай­на­ла қоныс тебетін шақ еске түс­ті. Жаз соңының желігі, күз ба­сының қамы той-думаны­мен, қа­ре­кет-қарбаласымен көз алды­нан шұбырып өтіп жатты. Осы шақта Махамбеттің үстінен көң­қарға қарқылдады. Ертеде шаруалар қыстауға қарай ойысарда «көңқарғасы түскір кеп қапты ғой» десуші еді».

Міне, тағы да сол күз, тағы да сол жетім қалған құла түз, тағы да қарқылда­ған көңқарға. Бірақ бұл көңқарға әкесі Өте­міс бидің тірі кезінде, кедейлік пен кемдік­тің белгісіндей болып қарқылдаса, бұл жолы – сат­қын­дық пен залымдықтың, аярлық пен айлакерліктің, қорқаулық пен қомағайлықтың символы се­кілді еді. Көңқарғаның бұл қар­қылы Ықылас бастаған топтың таяп қалуының нышаны ретінде көрсетіледі.

Махамбеттің ішкі сезігі мен күдігі оны алдаған жоқ. Әрі-сәрі күйге түсірсе де, әріден ойлап, бір сұмдықтың боларын өзі де білгендей еді.

Жалпы, әңгіменің өн бойында осы сезік пен күдіктің қатар өрі­­луін, қатар берілуін анық бай­қайсыз.

Махамбеттің шала ұйқысы, одан ке­йін «үй жанында ұзатар қыздай ұзақ тұрып қалғанын ен­ді ғана байқады. «Ау, шынын­да да, маған не көрінді?!» дей­ді дегбірсізденіп. Көргеніне қы­зығады, көргенінен шошиды. Де­несінде қызу бар ма, қалай? Елір­месі бар баладай боп тұ­руы», Ықыластың кешігуінен се­кем­денуі, оның күдірейген жауы­рынының көз алдынан кетпей қоюы, қызғыштың ұшып ке­луі, көңқарғаның қарқылдауы, жары Әуестің жайсыз түс көріп, оны жорымауы, барлауға кеткен баласының Бозадырдың саяңдарынан жылқының жас те­зегін көруі, Әуестің келген қо­нақтардың жүрісін жаратпай «Бесінде моладан қайтқан сү­йек­шідей мимырт жүрістерін ұнат­пай тұрмын» деуі, оның үйді айнала жүгірген баласына «үйді айналма. Жаман болады» деуінен қайта күдіктенуі, Ықыластың бір сәтте сонша бауырсақ бола қалып, баланы иіскеуі, Ықыластың ше­гір көзінің тұманданып тұруы, Жаңаберген бидің келіп, Ма­хам­бетке жақын кісілігі мол Тө­лепбергеннің келмеуі, Жаңа­бер­ген бидің Исатайдың рухы­на бағыштап оқып отырған сүресінен жаңылуы, не керек, соның бәр-бәрі бір сұмдықтың боларынан суыт хабаршыдай еді. Батыр соны сезсе де, секем алмай, түйсінсе де, түйіле қалмай, ақыр соңында жаралы арыстандай аласұрып, жауға тізгінді беріп қойды.

Кейін, сол жылдың 5-ші қара­шасында Баймағамбет сұлтан Орын­бор шекаралық комиссия­сына хат жазады, хатта: «Мен ше­каралық комиссияның талабына бай­ланысты Махамбетті тұтқынға алу мақ­сатында 15 адамнан жасақ құрдым. Ол жасақта Ықылас Тө­леев, Жүсіп Өтеулин, Жаңаберген Боздақов, Төрежан Тұрымов жә­не Махамбеттің ағайыны, Мұса Нұралиндер болды. Жасақ Махамбет ауылына жарты ша­қы­рымдай қалғанда киіз үйден Махамбеттің інісі Хасен және бес қазаққа қосылып Махамбет те шықты. Олар қашу мақсатын­да үй сыртынан қашықтау жер­де байлаулы тұрған аттары­на қарай беттеген мезгілде Төре­жан Тұрымов атымен шауып барып, Махамбеттің байлауда тұр­ған атын босатып жібереді. Махамбет жасақшыларға қарсы­ласып, қолындағы қанжармен ұм­тылғанда Жүсіп Өтеулиннің қанжарды қағып қалу мақсатында жазатайым тиген бір ғана шоқ­пар соққысынан қаза тапты» деген ақпар беріледі. Бұл хабар­ламадан Махамбеттің өлімі кез­дейсоқ болды, ойымызда оны тұт­қындау ғана бар еді дегендей ой көрінеді, бірақ мұның бәрі де алдын ала ойластырылған, ымы­раласқан, жымдасқан, жы­мыңдасқан қулықтың, жебір сұм­дықтың шаруасы еді. Келесі жылы-ақ Баймағамбет сұлтан осы қызметі үшін Ақпатшадан ге­не­рал-майор атағын алады. Бірақ тарих соның рақатын да көріп үлгермегенін айтады. Петербордан қайтып келе жатқан жолда Махамбеттің жақтастары ұйымдастырған шабуылдан суға кетіп, қаза тапты.

Ал әңгіменің «Қараойдың үс­тінде көңқарға мен қызғыш ұшып жүрді» деп түйінделуі кісі баласын әлі күнге дейін еріксіз көкке қарататыны несі екен?!.