Өлкетанушы, кәсіпкер, мектеп мұғалімдері мен оқушылары, мемлекеттік қызметкерлер мен еңбек ардагерлерінен құралған топ «Ырғыздан Ырғызбайдың еліне» атты сапарға шығып, Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданын көктей, Шыңғыстау баурайындағы қасиетті орындарды аралады. Ырғыз ауданы азаматтары Абайдың 175 жылдығына орай жоңғар шапқыншылығы заманында Ырғыз өзені бойында өмір сүрген Құнанбай Өскенбайұлының ұлы атасы Ырғызбай ауылының көш жолымен жүріп өтуді өткен жылы жоспарлаған. Індеттің кесірінен сапар кейінге шегеріліп, биылғы маусымның соңында ғана Абай еліне жол түсті.
Абай Құнанбайұлының Ырғызбай, Кеңгірбай, Торғай есімді бабаларының өздерімен аттас өзендер бойында туып, дуалы ауыз тұлғалар болғаны ауызекі әңгімеде айтылып қалатын. Ырғыз ауданының әкімі Әділкерей Әуелбаев Абай жұртына сапарды «Рухани жаңғыру» бағдарламасының шеңберінде этнотуризмді дамыту бағыты бойынша тамаша ұйымдастырды. Облыс әкімі Оңдасын Оразалин осы жобаны ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығы қарсаңында ұлы тұлғаларымыздың есімдерін жаңғыртып, жастарды отансүйгіштікке баулу бағытындағы тың бастама екенін мақұлдады.
Қасиетті Шыңғыстау жеріне ырғыздықтар автокөлікпен, темір жолмен және ұшақпен жетті. Автокөлікпен аттанған топ құрамындағы Ақтөбе телеарнасының журналистері Торғай мен Жезқазған даласын, Жаңаарқа, Ұлытау, Қарқаралы аудандары аумағындағы қасиетті орындарды, тарихи нысандарды бейнетаспаға түсіріп, жол бойы ауыл тұрғындарынан сұхбат алды. 1849-1852 жылдары Қарқаралы округінде аға сұлтан болған кезінде Құнанбай қажы салдырған мешіт-медресе бүгінде мемлекет қарауына алынып, Қарқаралы аудандық Құнанбай қажы атындағы орталық мешіт деп аталады.
Семей қаласында ырғыздықтарды қала әкімдігі қызметкерлері, қалалық мәдениет бөлімінің мамандары, Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті өкілдері күтіп алды. Қонақтар Семейде «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және мәдени-мемориалдық қорық музейін, Абай оқыған Ахмет Риза медресесін тамашалап, А.Невзоров атындағы Өнер музейі, Алаш қайраткерлері білім алған, 1903 жылы ашылған М.О.Әуезов атындағы педагогикалық колледжді аралап, Абай ауданына сапар шекті. Абай дүниеге келген Сырт Қасқабұлақ, Құнанбай әулеті жерленген Ақшоқы, Мұхтар Әуезовтің туған ауылы – Бөрілі, Жидебайдағы Абай мен Оспан, Шәкәрім мен Ахат Шәкәрімұлы кесенесіне, Зере мен Ұлжан ана зиратына дұға оқып, Еңлік-Кебек кесенесіне аялдап, сапарды аудан орталығы Қарауылда аяқтады.
Қарауыл ауылында өткен «Ырғыз өңірі мен Абай елінің ортақ құндылықтары» танымдық конференциясында Ырғыз ауданының әкімі Әділкерей Әуелбаев: «26 мамырда Ырғыз ауданының құрылғанына 100 жыл толды. Осы айтулы күнді біз шама-шарқымызша атап өттік. Қазақтың тарихи, киелі жерлерінің бірі – Ырғыз патша бекінісі түрінде салынғаны тарихтан белгілі. Қазақ елінің басындағы түрлі оқиғалар да Ырғызды айналып өткен жоқ. Біздер ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығы қарсаңында Ырғыздан шыққан мемлекет қайраткерлеріне арнап «Алты арыс» кітабын дайындадық. Жинақ жақында баспаға беріледі. Ел басына қиын күн туған соғыс жылдары, одан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдары Ырғыз ауданынан 23 Социалистік Еңбек Ері шыққан. Сол кезеңде мұндай тамаша жетістікке жетіп, еңбегі бағаланғандар өте сирек еді.
Бүгінде Ырғыз аумағынан «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автокөлік дәлізі өтіп жатыр. Келесі жылы республикалық деңгейде еліміздің батысын елордамен байланыстыратын автокөлік жолы басталады деп жоспарлануда. Біз миллиондаған жылдар бұрын Ырғызға құлаған Жаманшың метеориті айналасын абаттандырып, туристік орталыққа айналдыруға кірістік. Аудан аумағының төрттен бір бөлігін алып жатқан «Ырғыз-Торғай» резерват аумағында туристік маршрутты дамытуды ойластырдық», деп жоспарларымен бөлісті. Сондай-ақ аталған жиында Абай мен Ырғыз аудандары арасында мәдени шаруашылық байланыстарды жандандыру туралы меморандумға қол қойылды.
«Ұлы Абайдың 175 жылдығы қарсаңында Ел Президенті Қ.Тоқаевтың тікелей тапсырмасымен Семей жерінде халыққа тағылым беретін, кейінгі ұрпаққа үлгі болып қалатын көптеген игілікті іс атқарылды. Аудан шекарасы Бөрілі мекенінен бастап, ақын туған Сырт Қасқабұлақ, Ақшоқыдағы Құнанбай қажы қорымы қоршалып, Құнанбай қажы атындағы мемориалдық кешен- мұражай салынды. Иісі қазақтың аяулы мекені Жидебайдағы Абай-Шәкәрім кешені жаңғыртылды. Аудан орталығы Қарауылда Құнанбай қажы атындағы мешіт салынып, 1976 жылдан бері жөндеу көрмеген су құбырлары қайта жаңартылды.100 орындық балабақша салынып, 1 қыркүйекте балдырғандарға есігін ашады.
Ырысты, тарихи тамыры тереңге жайылған Ырғыз ауданы тұрғындарының зияраты қазақтың бас ақыны – ұлы Абайға деген шексіз құрметі деп білеміз. Осы сапардан кейін Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы мен ШҚО Абай ауданы арасындағы қарым-қатынастарға, мәдени-экономикалық байланыстарға тың серпін беретін бірлескен жобаларға жол ашылады деген ойдамын», деді Абай ауданының әкімі Нұржан Әбдікәрімов.
Ұлы Абаймен бес ата туыстығы бар 85 жастағы ақсақал Манатай Балтақайұлы өзін Ырғызбайдан туған Мырзатайдан таратады. «Ырғызбайдан Мырзатай, Өскенбай, Өсер, Жортар есімді төрт ұл тараған. Ырғызбайдан Мырзатай, одан Жұман, одан Толғанбай, одан Балтақай. Балтақайдан – мен», дейді ақсақал.
«...Патшадан қазақ үшін мүфти сұрап»
Абай ауданының орталығы Қарауылда «Ырғыз ауданы мен Абай елінің ортақ құндылықтары» тақырыбында өткен басқосуда Құнанбай бабаларының ақтабан шұбырынды жылдары Ырғыз, Торғай, Кеңгір өзендерінің бойын жайлағаны туралы ауызша деректер көп айтылды. Шыңғыстау баурайы жоңғардан босаған соң Мамай батыр бастаған батырлар атажұртқа қозғала бастайды. Ақтөбелік өлкетанушы Бекарыстан Мырзабайұлы көш жолы туралы төмендегідей дерек берді: «Асан Қайғы Еділден аттанғанда ағасының баласы, қарға бойлы Қазтуғанды, өз баласы Абат, Оймауыт тайпасының өкілі Шерғұттыны ертіп, Жемнің бойын біраз уақыт жайлап, Хантөрткүл деген жерде кеңес құрады. Осы кеңесте қарға бойлы Қазтуған әрі қарай көшетінін айтады. Асан Қайғының баласы Абат:
− Орманбет би өлген күн,
Он сан ноғай бүлген күні Қазтуғанды төбе би деп танып, «Өлсек бір шұңқырда, тірі болсақ бір тудың астында боламыз» деп қылыш сипап ант берген. Абат пен Қазтуған Асан Қайғыдан бата алғанда Шерғұтты:
− Ей, Қазтуған, Қазтуған,
Бағың сенің көп болып,
Ақылың сенің аз туған.
Еділ жұрттан айырылып,
Оңалмассыз мәз туған.
Сенің барар жерлерің
Қар жаумайтын жаз туған.
Жазда болса жайы жоқ,
Еділдей жердің майы жоқ.
Тәжірибелеп қарасаң,
Бұл сапардың жөні жоқ.
Біз бұл сапар еткелі
Орманбет би онда өлді,
Байтақ әулие мұнда өлді.
Мәулімберді, Қарасақал,
Ойылдан өтіп, Жемде өлді.
Қайтатұғын кез келді. Мен бармаймын» деп бас тартты. Соңынан өрген жұрт үш бағытқа бөлінгенде Асан Қайғы былай деп қоштасқан:
«Отыз екі сала Өлкейік,
Тоқсан сала Торғайым.
Ыршып аққан 25 сала Ырғыз,
Балығы тайдай тулаған,
Бақасы қойдай шулаған. Бір замандарда жетім бала, жесір қатыннан мыңғыртып мал айдаған ел боларсың. Аттың сауырына сыймайсың ғой»...
25 сала Ырғыз өзенінің шағын саласы ежелден Бақсайыс деп аталады. Бұл жер Түркістан мен Дөрбенттен келетін ислам үлемдерінің Арқаға өтер жолы екен. Бақсайыс Әзірет Әліден тарайтын Ысқақтың 7 ұрпағы болса, Мұхтар Әуезов Бақсайыс әулиенің 45-ші ұрпағы. Бақсайыстан тараған Асан қожа салдырған медреседен білім алған Досжан ишан Қашақұлы Құнанбаймен бірге Меккеге қажылыққа барып тәкия үй салдырған. Меккеге барған қазақтар тоқтайтын қонақүй жеті қазақтың қаржысымен тұрғызылды» дегенді біз Досжанның атқосшысы болған Өтәлі қажының баласы Айладырдан (Өзбекстаннан көшіп келген) естідік. Осы мәліметті Досжан хазіреттің туған жиені Зайнолла қари мен тама Нұрпеке ишанның немересі Зайнағи Әбдірахман да растайды. Меккеден жер алып, тәкия үй салуға қаржы жұмсаған жеті адам мына кісілер: қырғыз Шәбден қажы, Ұлы жүзден Қасымбек датқа, Орта жүзден Құнанбай Өскенбайұлы, ағайынды Аппаз бен Мырқы деген Сыр бойындағы жаппас руының кісілері, Досжан хазірет Қашақұлы, тама Нұрпеке ишан. Жеті адам кеңес құрғанда, Құнанбай Өскенбайұлы ең бірінші болып тақиясын шешіп ортаға қояды да, қалтасынан алтын салған. Жер сатып алынып, қонақ үй құрылыс басталғанда, осы жұмысқа басшылық Досжан ишанға (1815-1896) аманатталып, ол Меккеде қалды. Қонақ үй екі жарым жылда салынып біткен соң Досжан Қашақұлының атына рәсімделеді. Сол уақытта қажылыққа барған қазақтардың қонақүй құрылысы туралы араб елдерінің архивтерінде деректер болуы мүмкін. Бүгінде Меккедегі қазақ қонақүйінің банктердегі есепшоты, оған түскен қаржы жолдары зерттеуді күтіп жатыр. Ал Досжан ишан елге келген соң мешіт-медреселер салып, бала оқытып, руханият пен ағартушылыққа үлкен еңбек сіңірді. Оның медресесінен ХХ ғасырдың басында көптеген білімді азамат шықты. Досжан Қашақұлы «Әл-Асқария» медресесінде оқитын Жұмағали Оразалыұлын (1860-1904) Меккеде кезіктіріп, оқуына қаржылай көмектескен. Жұмағали елге оралғанда Досжан ишанның жалғыз қызы Ұммагүлсімге үйленіп, медреседе оқытушылық жұмысқа кіріседі. Жұмағали саясатқа да араласқан. Бірінші Мемлекеттік Дума сайлауы алдында түрлі қайшылық туғанда, мұсылман фракциясының жетекшісі Әлихан Бөкейхановтың шақыртуымен Санкт-Петербургке келген Жұмағали Оразалыұлы жер мәселесіне қатысты француз тілінде 1,5 сағат сөйледі. Осыдан кейін Жұмағали аяқ астынан науқастанып, елге жеткен бойы қайтыс болды.
1930 жылдары Шилісу бойындағы Досжан ишан мешіті атқора, арақ сататын дүкенге айналды. Қазір Темір ауданындағы тарихи, киелі орын саналатын Досжан ишан кешені мемлекет қамқорлығына алынып, қайта жаңғыртылып жатыр», деді.
Қарттардан естіген бір дерек
Ырғыз бойындағы бір ауылдың адамы шығындап кеткен үш түйесін іздеп тауып келе жатқанда көшіп кеткен ауылдың жұртына тап болады. Ортада тігулі тұрған жалғыз үйден «Ерім аман болса, жұртта қалар ма едім?» деген әйел дауысы шығады. Келіп жөн сұраса: «Ата жұрт Шыңғыстау жаудан босатады деген хабар келген соң жұрт үдере көшті. Ерім өлді, жүк артатын түйем болмаған соң бір ұл, бір қызыммен жұртта қалдым», деп жылайды. «Түйеме қалаған нәрсеңді бересің бе?» дегенде, бәйбіше: «Төрт жастағы бұйрабас қызымды берейін. Бірақ аманатқа қиянат жасамай, тәрбиелеңіз өсіріңіз», дейді. Әлгі кісі үш түйесін түгел беріп, қызды алып кетеді. Бала өсіп, кәмелет жасқа жеткенде Кенжебек есімді баласына қосқан. Осы кішкентай қыздан Қашан, Тұғыр деген екі ұл туып, бүгінде Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз ауданында Қашан мен Тұғырдан тараған ұрпақ көп. 1990-шы жылдары Дүйсенғали Байбатшин деген ақсақал өзінің Тобықты әжесінен тарағанын айтқан еді.
Қарқаралыға Қызылордадан керуен жүргізетін бір кісіге Құнанбай «Әйелің ұл тапса, нәрестенің есімін Кірекес қой» деп айтады. Бүгінде Қызылорда облысында Кірекес әулеті көп. Ақкете Қаржауов деген кісі 1954 жылы жазылған қолжазбасында Уфаның медресесін бітірген соң әке ақылымен игі жақсылардың батасын алу үшін ауыл аралағанын жазады. Құнанбай ауылында келгенде, ол кісі жоқ екен. Үйде шекесі торсықтай Ибрагим деген ұлы болғанын жазады. Бір апта қонақ болып, Құнанбай келмеген соң қайтуға жиналғанда, Ибрагимнің әжесі мен анасы «Пайғамбардың есімін айтуға ыңғайсыз болғандықтан, қосымша есім қоюын сұрағанда, ол есіне «Абай» деген сөз түскенін жазады. Өйткені ауылға келе жатқанда арбаның шашылған білік темірін тобықтының Өмірзақ ұстасы жақсылап құрсаулап берген екен. Тобықты елі арбаның білік темірін «абай темір» деп атайды. «Абай темірдей айналасын уысында ұстайтын, ақылға жүйрік болсын» деп батасын бергені жазылған. Осы мәлімет Қаржауовтың ұрпақтарынан жазып алғанын айтты Бекарыстан Мырзабай.
Қасқабұлақтың киесі
Абай ауданының шекарасында Қасқабұлақ ауылдық округінің әкімі Асхат Мұқатаев, Абай аудандық газетінің редакторы болған, бірнеше кітаптың авторы Әсет Медеуханұлы, Абай аудандық тілдерді дамыту және мәдениет бөлімінің басшысы Елдар Оразалин күтіп алды. Елдар – «Абайдан соң» циклді романдарын жазған атақты жазушы Кәмен Оразалинның ұлы. Ол: «Ырғызбай бабамыздың туған жері Ырғыз өзенінің бойы, Кеңгірбай баба Кеңгір өзенінің бойында туса, Торғай – Торғай бойында дүниеге келген деп естігеніміз бар», деді. Абай тағылымын жалғастырған жазушыға Әзілхан Нұршайықовтың «Абайды Мұхтар арқалап әлемге танытса, әлем білген Әуезовті арқалауға иығын Кәмен тосты. Алыпты алып арқалайды деген алып сөз шындығы осыдан шығады..» дегенінен артық баға жоқ.
Абай туған Сырт Қасқабұлақ абаттандырылып, туристер үшін жақсы кешен тұрғызылған. Тал-теректер жайқалып өскен, төбешік басына белгі орнатылған, төмендегі Абай бұлағы жан-жағы таспен өріліп, кешен аумағы қоршалған. Төбешікке барар тасжолдың екі жағында ақынның қара сөздері үш тілде жазылып, төменде ақ шаңқан киіз үйлер тігілген тұтас этноауыл тұрғызылған. Осы жердегі Абай бұлағын бұрынғылар «Тәкежанның қасқа бұлағы» депті.
Мұхтар Әуезовтің туған ауылы Бөріліде әкесі Омархан мен анасы Нұржамалдың кесенесі тұр. Әсет Медеуханұлының айтуынша, Шыңғыстаудың бауыры – Бөрілі төңірегі ертеден қасқырдың ұясы болыпты. Мұхтар жас кезінде аңшылық еткен. «Көксеректі» оқып, кинофильмді көргенде Шыңғыстаудың баурайын айнытпай түсіргенін аңғарасыз. Жазушы 1928 жылы Ташкентте Орта Азия университетінде оқыған жылдары Джек Лондонның романы желісімен «Көксеректі» жазған. Шынымен де ертеректе Бөрілі маңында ауылдың иттерін жеп, құйрықтарын шаншып кететін қасқыр болған. «Бөрілі – Құнанбайдың күзеуі болған жер. Абайдың алғашқы қыстауы Ақшоқыда еді. Онда бәйбішесі Ділдәнің үйі болса, Бөріліден Әйгерімге арнап қыстау салды. Осы қыстау үйде Мұхтар дүниеге келген. Ұлы Абайдың мерейтойы қарсаңында қыстау қайта жаңартылып, Мұхтар Әуезовтің тарихи-өлкетану музейі болып ашылды», деді Әсет Медеуханұлы.
Бақшайыс (Саид Камалиддин) әулетінен тарайтын Мұхтардың үлкен атасы Бердіқожаның баласы Әуез ақсақал 1830 жылы туып, 1917 жылы қайтыс болған. Араб, шағатай тілдерін жақсы білген дана қарт Ырғызбай әулетінің сыйлы кісісіне айналған. Құнанбай балалары оны «Әу аға» десе, Әуез ақсақал Абайды «жиенжан» деп атаған.
Бөріліге жақын жерде Ералы жазығы бар. Ералы – романдағы Бөжейдің әкесі Кеңгірбайдың бабасы. Шұбартөбеде қос мұңлық – Еңлік пен Кебек жерленген. Осы оқиға тұңғыш рет 1892 жылы «Дала уәлаяты» газетінің 31-36-сандарында «Қазақтың есінен кетпей жүрген бір сөзі» тақырыбымен жарияланды. Одан кейін 1897 жылы «қазақи тұрмыстық хикаят» болып жарыққа шықты.
Әсет Медеуханұлы: «Абай Бала Шақпақ деген жерде қайтыс болған. Ол жерден көп бұлақ бастау алады. Одан әрі Балқашқа қарай ағатын сегіз өзен болды. Абай заманында шөбі желкілдеп, тал-терегі майысқан, өзен суы бұрқырап, бұлақтары ағып жататын жерлер көп болған. Президентіміз Қ.Тоқаевтың Семейге келгенінде «Абайды ұлықтағанда, Абайдың әкесі Құнанбайдың тарих алдындағы рөлін ұмытпауымыз керек» дегені көкейімізде жатталып қалды. Қасым-Жомарт Кемелұлы бұл жолы Құнанбай қорымын қайта жасап, Құнанбайға арнап музей ашуды облыс әкіміне тапсырды. Бұрын Қазақстанда Құнанбайға арналған музей жоқ еді. Қазақ өмірінің энциклопедиясына айналған «Абай жолында» Құнанбай мен Абайды қанша қарсы қойса да, бәрібір Абайдың артында Құнанбай айғайлап тұрады емес пе? Мұхтар Әуезов 1933 жылы жариялаған бір мақаласында Құнанбайды «бірбеткей, намысқой адам» деп сипаттайды. 1826 жылы Қарқаралы округі ашылғанда, Абайдың атасы Өскенбай Ырғызбайұлы тобықты елінде тұңғыш старшын билігіне ие болған. Ырғызбай әулеті осы елді тоқсан жыл бойы биледі. 1916 жылы Кәкітайдың баласы Біләл ең соңғы болыс болды. Абай да қатарынан он сегіз жыл болыс болды.
Ырғыз ауданынан келген делегация жол бойы М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасы алғаш көрініс болып қойылған Ойқұдық жазығына да аялдады. Бұл жерден тағдыр тәлкегіне түсіп, ат сүйретіп өлтірген қос мұңлық ажал құшқан төбе де қашық емес. Ел аузынан жеткен сөз. Еңлік пен Кебек адал құшқанда, Шыңғыстаудың үңгірінде жылап қалған нәрестені ауылдағы емші жасырынып барып алып, алыс ауылға апарып тастайды. Нәрестенің есімі Ермек екен. Одан хабар жоқ. Бірнеше ғасыр бұрынғы күңгірт тартқан оқиғаларды тірілтетін елдің есті де, ескерімді азаматтары екені анық. Ал тарихи-киелі орындарды қалпына келтіру батырларымыздың қаны, арулардың көз жасы сіңген, түрлі оқиға өткен жерлерді анықтаудан басталады. Ол үшін қазақтың ауызша тарихын жүйелеу керек. Абай жұртына барған сапардан соң осындай ой түйдік.
Ақтөбе – Шығыс-Қазақстан – Ақтөбе