Биыл Семей ядролық полигонының жабылуына 30 жыл толды. Осы орайда облыстық А.Пушкин кітапханасының ұжымымен бірлесіп экспедиция ұйымдастырдық. Ай бұрын Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталыққа (ҰЯО) хат жолдадық, бүге-шігесіне дейін ақылдастық. Себебі бара жатқан жеріміз стратегиялық маңызы бар нысан еді. Тіпті неше дүркін сынақ өткізілген қауіпті аймаққа да кіруге бел байлағанбыз.
Балыққа бай Атомкөл
Таң қылаң бере Өскеменнен Атомкөлге бет түзедік. Жүргізушіміз Юрий Павлович полигон даласын бес саусағындай біледі екен. Кезінде әскери техникаларды көшірісіп, полигон даласында жұмыс істепті. Сыр суыртпақтап, сұрақ қойып едім, жарытып ештеңе айтпады. Ядролық жарылыстан пайда болған Атомкөл Семейден 100 шақырымдай жерде, Шаған өзенінің бойында.
Ізімізді шаңға көмдіріп, дала жолымен зулап келеміз. Әр-әр жерде шашылған қоқыс. Кешегі сынақ полигоны, бүгінде тұрмыстық қалдықтардың алаңына айналғандай. Жүргізуші межелі жерге таядық дегендей иек қақты. Төңіректі көзбен шолдық. Тайыншадай тастар шашылып жатыр. Жарылыстың жойқын болғанын осыдан-ақ көруге болады. Шұбатылған сүрлеумен қыратқа шыққанда, дөп-дөңгелек көлді көрдік. Циркульмен сызғандай. Іздеп келген Атомкөліміз – осы. Жарылысы Жапонияның Хиросима қаласына тасталған атом бомбасынан тоғыз есе қуатты болғанын білген соң, қойын-қонышымызды қымтап, көліктен түссек, жағалауы толған балықшы. Қона жатыр. «Сазанның мекені осында» деседі балтырдан су кешіп, қармақ салып жүргендер.
– Балығын жейсіздер ме? – деймін ғой көлден көз алмай тұрған ақсақалға.
– Жеу үшін аулаймыз ғой, – деді мойын бұрмастан.
– Улы емес пе?
– Улы болса, жетпіске келем бе? – деп мырс етті.
Көлдің пайда болу тарихына үңілсеңіз, балығын ауламақ түгіл, маңын басқыңыз келмесі анық.
1965 жылдың қысында Шаған өзенінің бойындағы дүмпу Семей даласын дүр сілкіндірген. «Балапан» алаңындағы 200 метр тереңдікке салынған жарылғыш зат тонналық тастарды сегіз шақырымға дейін лақтырған. Куәгерлердің айтуынша, көкке көтерілген шаң-тозаң бірнеше күнге дейін Семейдің аспанынан сейілмеген. Халық у жұтып жатқан кезде кеңес өкіметі «Қазақстанның шөлейт даласында жасанды көл жасадық» деп жаңалық ашып, жаһанға жар салған-ды. Жарылыс орнында диаметрі 500 метр, тереңдігі 80-100 метр қазаншұңқыр пайда болған. Жоғары температураның әсерінен шұңқырдың түбіндегі тастар еріп, шыныдай жылтырап қалған. Кейін Шаған, Ащысу өзендерінен су тартып, көл жасаған. Радиация тұнған жерде жұмысшылар Шағаннан шұңқырға дейін канал қазған. Техникалардың кабинасы қорғасын пластиналармен қапталғанымен, жұмысшыларды зиянды сәулелерден қорғамаған. Сонда жұмыс істеген 300-дей жұмысшының отызы ғана аман қалыпты.
Кеңестік ғалымдар осылайша Қазақстан жерінде қырыққа жуық шұңқыр жасауды көздеген. Ондағы ойлары Азияның қуаңшылық аймағында су резервуарларын салып, қар суын жинақтау еді. Шұңқыр түбіндегі еріген тастар жиналған судың сіңіп кетуіне жол бермейді деп топшылаған. Сөйтіп көлге мал суаруға болады деген пікірге келген. Жоба сәтсіз болғанымен, ғалымдар жұмыстарын жалғастыра берді. Көлге балық, жәндіктер жіберді. Түбіне су өсімдіктері мен балдырлардың тұқымы шашылды. Олардың 90 пайызы қырылып қалса, тірілері мутацияға ұшырапты-мыс. Сондықтан да шығар, халықаралық экологиялық тазалықты бақылаушы «Гринпис» ұйымы бұл жарылысты адамзатқа қарсы жасалған ең сорақы қылмыс деп баға берген.
Біз отырған уақытта әлгі ақсақал он шақты сазан суырды. Балықтың пошымынан өзгеріс байқамадық. Кәдімгі сазан. Білуімізше, радиация болған күннің өзінде етке емес, сүйекке сіңеді екен. Көл айналасындағы алаңсыз елді көргендіктен бе, бойдағы қорқыныш сейілген. Мынау шыжыған ыстықта көлге қойып кетсек пе деген де ой жылт етті...
Шаған – картаға түспеген қала
«Жүрегіміздің бір бөлшегі осында мәңгілікке қалды. 1954-1994 ж.ж». Шаған қалашығының кіреберісіндегі тас тақтадағы жазу – бұл. Мұнда тоқсаныншы жылдарға дейін қайнаған тіршілік болған. Семей ядролық сынақ полигонында қызмет еткен әскерилердің, әскери ұшқыштардың қалашығы-тұғын. Аса құпия жер болғандықтан, картада да көрсетілмеген екен. Кейін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ядролық сынақтан бас тарту жөніндегі Жарлыққа қол қойған соң Шағанның тұрғындары тайлы-тұяғымен Ресейге көшкен. Терезелері үңірейген көпқабатты үйлер мен кірпіштің үйінділері ғана қалған.
Иен қалған осы қалашыққа да ат басын бұрғанбыз. Қалаішілік жолдарға мың жыл өтсе де міз бақпайтындай етіп бетон плиткалардан төсепті. Қабат-қабат үйлері қаңырап тұр, тірі жан жоқ. Жұрттың бергі басындағы жер үйлердің ауласынан ғана тіршіліктің белгісі байқалады. Орталық көшесімен құлдилап келеміз. Айналамыз бесқабатты сұп-сұр ғимараттар. Халық қалмаған соң кенттегі темір-терсектерін, қолға ілінген кірпіш-бетондарын түк қалдырмай тонапты. Жер астына көмілген құбырларға дейін қопарып әкетіскен. Иесіз қалған соң қойсын ба?! Бейне бір Украинаның Припеть қаласында жүргендейміз. Кезінде 10-11 мың тұрғыны болған бұл қалада бұрын балабақша, мектеп, емхана, мәдениет үйі сияқты әлеуметтік нысандардың барлығы болған. 1954 жылдары қалашықтың іргесіне әскери ауыр ұшақтар қонатын екі жолақты аэродромға дейін салған. Тұрғындардың дені сонда қызмет етіпті. Қазір мұнда аяқ басатындар сирек. Бұрынғы шағандықтар болмаса, жергілікті ел мойын бұрмайды. Кенттің кіреберісіндегі тақтайшаны да өмірінің жартысы Шағанда өткен тұрғындар орнатқан.
Біз жол-жөнекей көргенімізді ғана баяндап отырмыз. Әйтпесе, қаланың тарихын түгендеп, турист тартуға болатындай жер екен. Оның үстіне Семейден де қашық емес, жолдың бойында.
Алғашқы сынақ алаңы
Семей ядролық сынақ полигоны туралы негізгі деректер Курчатовтағы ҰЯО-ның музейінде топтастырылған. Жылы шыраймен қарсы алған ғылыми-техникалық ақпарат бөлімінің басшысы Ажаргүл Ертісбайқызы музейдегі жәдігерлер жөнінде тарқатып айтып берді. Айтуынша, полигон жабылған соң пайдаланылған құрал-жабдықтар ҰЯО-ның музейіне тапсырылған. Қырық жыл қазақ даласына қасірет тартқызған құрылғылар бүгінде экспонат болып тұр. Рас-ау, мұндайды музейден ғана көрейікші. Әйтпесе, төрдегі қоңыр аспаптың түймесін басқан сайын у жұтпап па едік?! Анау шыны құтының ішіндегі органдар – радиациялық жарылыстан өлген жан-жануарлардікі. Кей-кейде ғалымның ісін залымның ісіне теңегің-ақ келетіні... Бәлкім біз түсінбейтін шығармыз. «Ғалымдар жарылыстың тірі организмге қалай әсер ететінін де бақылаған. Қанның миға құйылуын, жүректің жарылуын зерттеген. Мысалы, жүрек жарылыс толқынынан немесе қорқыныштан жарылуы мүмкін. Ал мынау торайдың басы, деп формалин толы шыны ыдысты нұсқады. Ыдыста шошқаның басы қалқып жүр. Сөйтсек үш айлық торайдың терісі адамдікіне ұқсас болады екен. Сонда деймін, ғалымдардың білмек болғаны, радиация толқынының адам терісіне қалай әсер ететіндігі ғой. Дүмпу нәзік теріні қойып, гранит тастың өзін көбікке айналдырып жіберген. Көбік болып қатқан тасты да көрдік музейден.
Ең алғашқы ядролық жарылыс болған алаңға да ат басын тіредік. Радиациялық қауіпті аймақ болғанымен, Ұлттық ядролық орталығы мамандарының рұқсатымен, ғылыми қызметкер Константин Томиловтің жол бастауымен Курчатовтан 90 шақырымдай жердегі сынақ алаңынан бір-ақ шықтық. Айналасы арнайы белгілермен қоршалған. Ойда сойдиған бірнеше мұнара тұр. Өз тілдерінде «гусак» деседі. Бұларды не үшін тұрғызды десек, әр қабатына жарылыстың қуатын, радиация мөлшерін есептейтін құрылғылар орнатыпты. Ал ғалымдар қашықтағы командалық пунктте отырған.
1949 жылғы жарылыстың эпицентріне жақындағанда арнайы киім киіп, бетті тұмшаладық. К.Томилов сөмкесінен дозиметрін алып шығып, жарылыс орнына қарай беттеді. Біз соңынан ердік. Қазандай шұңқырға таяғанда Константиннің қолындағы дозиметрі безілдей жөнелді. «Алты зиверт сағатына» деп кілт тоқтады. «Дәл осы жерде тұңғыш сынақ жасалып, 3 метрдей шұңқыр қалған», деді К.Томилов.
Сынақ алаңының ортасына орнатылған жап-жаңа ескерткіш те менмұндалайды. Желке тұсынан Қазақстан мен АҚШ-тың тулары желбірейді. Білуімізше, екі ел тәжірибе алаңын қауіпсіз күйге келтіру үшін ынтымақтаса жұмыс істесіп жатыр. Иә, қауіпсіз күйге түсірмесе аяқ астындағы топырақтар түйіршіктеліп қалған. Оны ғылыми тілде «харитончик» деседі екен. Неге олай десек, топырақты күйдіріп жіберген бомбаны ғалым Юрий Харитонов жасапты.
Бүгінде ҰЯО-ның ғалымдары полигондағы радиация деңгейін бақылаумен, қауіп деңгейін азайтумен шұғылданады. Сынақ алаңында жеміс-жидек өсіріп, оның құрамындағы радиацияны есептейді. Мың да бір шүкір, зұлматты жылдар артта қалды. Батпандап кірген аурудың мысқылдап шығатынын еске салсақ, сынақ даласының толық тазаруына әлі де көп жылдар керек шығар.
Семей – Курчатов