Батырлықты бағалау парыз

Нұрмахан Оразбеков ағаның аты-жөнін республикалық баспасөз беттерінен, әсіресе Желтоқсан оқиға­ларынан кейінгі КазТАГ-қа байланысты материалдардан естіп, оқып жүретінбіз. Кейін Қарағандыға, яғни «Орталық Қазақстан» басылымына редактор болып келген бетте облыстық газеттің бет-бейнесі, маз­мұны, бағыты, оқырмандарға ықпалы жақсылыққа қарай күрт өзгерді.

Жаңа редактор келген бетте, газет­тің айдарымен қатар тұратын бұрынғы ұранды «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!» деп өзгертті. Еліміздің ең үлкен, индустриалды облысы партия комитетінің органы болып табыла­тын газеттегі бұл өзгеріс аймақта үл­кен дау тудырып, әсіресе қазақ жұртын елең еткізді.

Ал 1991 жылғы тамыз төңкерісінен кейінгі күнгі «Орталық Қазақстан» газетіндегі «Иә, бұл төңкеріс!» деген мақаласы азаматтығы, парасаттылығы, тас-түйін батырлығы жағынан бүкіл Кеңес Одағында Нұрмахан Оразбекке деңгейлес қайраткердің жоқтығын көрсетті.

Нұрмахан ағамен тікелей танысып, араласуым 1990 жылдың көктемінен басталды. Теміртау қалалық пар­тия комитетінің идеологиялық мәселе­лер жөніндегі хатшысы қызметінде едім. Ағаға арнайы барып сәлем бе­ріп, жақын танысайын деген мақсат­пен Қарағандыға келдім. Папкама «Программные документы мусульманских политических партий 1917-1920 гг.» деген, Оксфордта 1985 жылы шыққан кітаптың «Программа партии «Алаш-Орда» атты бөлігін қазақшаға аударып салып алдым. Әңгіме барысында ыңғайы келсе айтармын деген мақсат. Бірақ бұл құжаттың жариялануы екіталай деген ой болғаны да жасырын емес.

Мен қателесіппін, редактор табан астында жауапты хатшыны шақыртып: «Мына материалдарды шұғыл тергізіп, номерге салыңдар әрі көрнекі етіп беріңдер» деген нұсқау берді. Ертеңінде, сексен жылдан аса «абақтыдан» шыға алмаған ойлар республика баспасөзі тарихында тұңғыш рет «Орталық Қазақстанда» жарық көрді. Бұл газеттің 1990 жылғы 24 мамырдағы саны болатын. Көп ұзамай Түркістан социалистік «Ерік» партиясының бағдарламасы да осы басылым бетінде жарық көрді. Айта кететін тағы бір жағдай, сол жылы жетінші және сегізінші қарашада Г.Сафаровтың аталған жинақтағы «Колониальная революция» деген еңбегі туралы Нұрмахан Оразбек аға­ның шағын очеркі жарияланды.

Біз, жастар партиялық жиналыс­тарда, ағаның нық, бұлтартпас дәлел­дермен, сенімді сөйлейтініне қашанда риза болатынбыз. Аға демократия­лық үрдістердің жаңа қалыптасып, жария­лылықтың енді ғана туындап келе жатқан кезеңіндегі ұзын сонар, бөспе, мағынасыз сөздерді қай деңгейде бол­са да пышақ кескендей қиып тас­тау­ға шебер болатын. Бос, көпірме сөз­ді суқаны сүймейтін. Қашанда дәл­дікті, нақтылықты, айқындықты ұна­татын. Сол себепті, партияның пленум, конференцияларындағы шешім қабылдау тұйыққа тірелгенде басшылар Нұрағаның пікіріне жиі жүгінетін.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, ұлтаралық мәселелердің де шие­ленісе түсуін бастан өткерген жайы­­мыз бар. Әсіресе, солтүстік аймақ­тар­да жағдай күрделі еді. Халқының 3,7 па­йызы ғана қазақты құрайтын Темір­тау қаласындағы жағдай тіптен мүш­к­іл болатын. Осыған байланысты ұлт мә­селесіне арналған «Квадратура круга на­ционального вопроса. Как его ре­­шать?» деген көлемді мақаламызды орыстілді басылымдар әртүрлі желеу ай­т­ып қашқалақтап баспай жүргенінен құлағ­­дар болған Нұрмахан аға: «Бұл тек идео­логтың емес, ұлтжанды аза­мат­тың ғана қолынан келетін шаруа, әкел бері» деп қанаттандырғаны бар.

Жаңадан келген редактордың бізді, жастарды ерекше қызықтыратын тағы да бір қасиеті болды. Ол егемен­діктің алғашқы жылдарындағы айтыс-тартыста, ауыс-түйіс кезеңдегі қөптеген жиындарда ұлттық тіл, діл, дін, саясат, қазақтың тарихы мен тағ­ды­ры жайлы пікірталастарда, жорт­а бұр­маланған ойлар мен идея­лар­ға дер кезінде тойтарыс беріп, олар­дың жалған екенін дәлелдеп отыратындығы.

Қазақ тарихы мен мәдениетін, әдебиеті мен өнерін жорта, әдейі, қасақана бұрмалаушылардың қауіпті ұсыныстарын сол мезетте іс жүзінде талқандамасаң, ол шындық сияқты қабылданып жұртқа, әсіресе жастарға теріс әсерін тигізетінін үнемі ескертіп отыратын. Сонымен қатар дер кезінде жоққа шығарылмаған теріс пікір тарап кеткен соң оны әшкерелеуге көп уақыт, кең көлемді жұмыс қажет болатынын айтудан жалықпайтын. Көп жағдайда болашақта орын алуы мүмкін қауіптің алдын, қаптаған партия идеологтары емес, редактор ағамыз алатын.

Қайраткер, ұлтжанды Н.Оразбектің жалған, өтірік, жасанды дүниені жөр­ге­гінде құртқан, абзал деген прин­ципті ұстанатынын көпшілік білетін. Аймақ жұрты, қазақтармен қатар өзге этнос өкілдері де ол кісі­нің сон­ша­лықты терең, қысқа да нұсқа пікірі­не, қай мәселені де шашау шы­ғар­май шешетініне, екі-үш минуттың ішінде қиып түсетін өткір­лігіне, терең білім­ділігіне, алғыр­лығына тәнті болатын.

Нұрмахан Оразбектің көп айтыла бермейтін тағы бір қасиеті, еңбегі, ерлігі – НКВД карцерінің азабын тартып, ату жазасына кесіліп, каторгада болып, үнемі қуғында, айдауда, бақылауда жүрсе де қарымды, жемісті, өндіріп жазған қадірлі жазушы, қарт ақын, прозаик Жайық Бектұровқа жасаған ізеті мен құрметі, қолдауы мен көмегі. Ж.Бектұров сталиндік зұлматтың қанды шеңгелінен көп жылдар азап шеккен. Және сол қасірет­ті шыншыл тұрғы­дан, өз кезінде қаймықпай бейнелеген бірден-бір суреткер. Өйткені дер кезінде бұл тақы­рыпқа біздің ақын-жазушылар­дың бірде-бірінің қалам тартпағаны бел­гілі. Сол себепті Жайық Кәгенұлын біз ең алдымен халық аяулылары Әли­хан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мағ­жан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, тағы да басқа мыңдаған, миллиондаған репрессия құрбандарының қатарын­­да болып, дозақ азабын басынан өт­­ке­ріп, каторга зұлматынан аман келген азамат ретінде білеміз. Сонымен қатар Жақаң, сол ағаларының, заман­­дас­тары­ның еңбегін, өмірін, арман, мақ­сат, мүдделерін, көрген қорлығы мен азабын бірге тартып, оны, елге, ха­лық­қа жеткізген қайраткер-жазушы. Демек Ж.Бектұровты Ахмет, Әлихан, Міржақып, Мағжан, т.б. арыс­тардан бөліп қарауға болмайды. Олай болса Жайық Бектұровты аталған қай­рат­керлеріміздің тар жол тайғақ кешуінен аман өткен рухани інісі ретінде қабыл­даған ләзім.

Әдетте, орыс жұрты репрессия мен ГУЛАГ-тың тарихшысы, оның ерекшеліктері мен табиғатын ал­ғаш ашушы ретінде бүкіл әлемге Алек­сандр Солженицынды жариялап келеді. Ақиқаты олай емес. Өйт­кені іс жүзінде өзі каторжник, журналист, тарихшы, жазушы Жайық Бек­тұров қызыл-қырғын қия­наты мен каторга зұлматын зерттеуді, жазуды Солженицыннен әлдеқайда ерте бастаған. Орыс зерттеушісі «Один день Ивана Денисовича» деген шығар­масын 1969 жылы жариялады. Ал Жақаң, өзінің «Төгілген ар» атты көптараулы, көлемді, эпикалық романын өткен ға­сырдың елуінші жылдарының аяғын­да – 1958-1960-жылдарда жазып таста­ған. Бұл шығарманы сол тұста еліміз­дің бірқатар көрнекті жазушысы, қоғам қай­раткерлері, партия, кеңес басшы қыз­мет­керлерінің іштарта, ұнатып оқы­ғаны жайлы мәліметтер бар. Ал аталған еңбектің жарық көрмей, тұншығып қалуына әрине қаламгер емес, заман айыпты екені түсінікті жағдай.

Кім біледі, егер ғайыптан көмек болып, аталған жылдары Жақаңның «өзінен өзі тығылып, оңаша отырып, қағаз бетіне түсірген шығармасы» баспадан шықса, орыс тіліне аударылып әлем жұртшылығының көзіне түссе, мүмкін Нобель сыйлығының иегері біздің ақсақал болар ма еді?! Олай дейтінім, шығармада «ГУЛАГ» деп аталған сұрапыл азаптың нелер сұмдық түрлері көрініс тапқан: атап айтар болсақ, «штрафной лагпункт», ыстық, суық карцер, титығына жетіп, көтерем болған тұтқындарды масыл етпей есептен шығару үшін колхоздың арық-тұрақ малдарындай «актировка» жасау, тұтқындағы әйелдердің ауыр жағдайы, мүшкіл хәлі, қашқындарды итке талату, тағы да сондай көптеген жан­­түршігерлік қиянат-қысастықтар.

«Алаш» көсемдерімен, қазақ әде­биеті мен мәдениетінің биік тұлға­лары­мен, мемлекет және қоғам қайрат­керлерімен замандас, қызметтес, сырлас, мұңдас болып тығыз аралас­қан Жақаң шығармаларында олар­дың тағдыр-талайын барынша шыншыл­дықпен, көркем тілмен көрсете білген қаламгер. Өкінішке қарай, Жайық Бектұровқа інісі Нұрмахан Оразбектің құрастыруымен көлемді етіп қайта басылған «Таңба» және «Енеден ерте айрылған төл секілді...» атты кітап­тарын көруді Алла тағала нәсіп етпеді. Нұрмұқан аға Ж.Бектұров ақсақалды Алаш арыстарының көзі, ізбасары, жалғасы, жұрнағы ретінде ерекше сыйлап, адами сый-құрметі мен нақтылай көмек-қолдауын көрсетіп өтті. Бұл шындығында екінің бірінің қолынан келмейтін, қолынан келсе де ойына келмейтін, тек Нұрмахан аға сияқты үлкен жүректі, нар тұлғалардың таби­ғатына тән қасиет.

Сонымен тоқсан ауыз сөздің тобық­тай түйіні, биылғы 23 маусымда «Egemen Qazaqstan» газетінде бел­гілі ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Серік Ақсұңқарұлының «Ер есімі неге ұмытылып барады?» тақы­рыбымен жарияланған мақаласын­­­да­ғы ұсынысты қолдай отырып, Тәуел­сіздігіміздің отыз жылдық мере­кесі қарсаңында Нұрмахан Ораз­бек­ті «Халық Қаһарманы» атағымен ма­ра­паттайтын сәт туды дегім келеді.

Әбдіжаппар ӘБДӘКІМҰЛЫ,

тарихшы, профессор