Ашыққан ресейліктерге Аралдан көмек

Ленин хаты балықшыларға 1921 жыл­дың 7 қазанында жазылыпты. Жеделхат жет­кен күннен бастап ауланған балық Қа­мыс­тыбас бекетінде жинақталып, пойыз арқылы жөнелтіле бастайды.

– Осы күні жүздеген тонна балықты бір күнде жіберді деп түсініп, оның рас­тығына күмән келтіретіндер бар. Мүл­де олай емес, бұл іс сол жылғы 25 жел­тоқ­санға дейін жалғасты. Бас-аяғы 75-80 күн­нің ішінде ашыққан халыққа 14 вагон Арал балығы жөнелтілген, – дейді осы аудандағы Балықшылар музейінің ғы­лыми қызметкері Айбек Есмағамбетов.

Ал 1921 жылдың 25 желтоқсанында Ле­нинге Арал депутаттары кеңесінің төр­­ағасы Төлеген Медетбаев «Арал бас­сей­ні­нің балықшылары 14 вагон балық жө­нелтті. Әсіресе, Бөген балықшылары ерек­ше белсенділік көрсетті» деген мә­тін­де жеделхат жолдапты. Бұл істе Бө­ген­мен қатар Қарашалаң, Қаратерең ба­лық­шылары да тонналап балық аулап, оны ат арба, түйе шанамен Қамбаш станса­сына тасыған. Осыдан 100 жыл бұрын өт­кен оқиға туралы ой өрбіткендердің көп­шілігі большевиктер партиясы көсе­мі­нің хатына байланысты бастамаға тек стан­саға жақын ауылдардың үлес қос­қа­нын айтады. Айналдырған 3-4 ауыл­дың ба­лық­шылары сол тұста кенерін ке­мі­ріп тұр­ған алып айдыннан аз уақытта жүз­деген мың тонна аулап берген екен. Арал­дық­тардың мәрттігіне риза болған Лениннің сыйы сол заманда қат дүние саналатын токарьлық станок болғаны да белгілі.

Бір қызығы, ұлы даладағы көгілдір алқадай Аралдың, жалпы теңізді өлке тұр­ғындарының атағын алысқа аспан­дат­қан осы оқиғаның шын мәнінде бол­ға­нына кейіннен күмән келтіретіндер де кез­деспей қалмапты. Жан-жақтан осы оқиғаның көзі тірі куәгерлері, олар­дың ұрпақтары іздестіріліп естелік­тері жазылып алынады. Өткен ғасыр­дың жетпісінші жылы Арал депутат­та­ры кеңе­сінің төрағасы Төлеген Медет­баев­­­тың Ленинге жіберген жеделхаты Ор­талық Комитет мұрағатынан табылып, құжаттың көшірмесі алдырылыпты. Қар жастанып, мұз төсеніп жү­ріп, ашыққан жұртқа жәрдем жөнелткен қарт балықшылардың бірсыпырасымен көзбе-көз кездесіп, көрген-білгенін бас­па­сөзде жариялағандардың бірі ширек ғасыр облыстық «Ленин жолы» (қа­зір­гі «Сыр бойы») газетінің Арал, Қа­залы аудандарындағы меншікті тілшісі қыз­метін атқарған журналист Шәкірат Дәрма­ғамбетов еді. Бұл күнде тоқсаннан асқан қарт қаламгер сол күндердің әрбір сә­тін жадында жақсы сақтаған.

Ал биыл 100 жылдыққа байла­ныс­ты бас­таманы сол іске үлес қосқан­дар­­­­­­д­ың ұрпақтары көтеріп отыр. Соң­ғы жыл­­­дар бедерінде жергілікті «Арал әле­мі» газетіне осы оқиғаға қатыс­қан ба­­­лық­шылардың суреттері мен олар­­дың ұрпақ­тарынан естеліктері жа­рия­ла­нып, алып айдын­ның несібесін өз­­ге­мен бө­лісіп, қайы­рымдылықтың үлгілі үрдісін та­ныт­қан­дардың есімі қай­та жаң­ғырды. Осын­дай ізгі ниеттің арқа­сын­да Аралдағы Балық­шылар музейі­нің жәдігерлері қата­ры толы­ғып, аулада ұйым­­дастырылған ашық аспан астындағы мұ­ражай ауқымы кеңейе түсіпті.

– Мұражай жерлесіміз, Қазақ КСР Балық шаруашылығы министрі қызме­тін атқарған белгілі мемлекет және қо­ғам қайраткері Құдайберген Саржанов аға­мыздың идеясы мен табандылығының нәтижесінде 2012 жылдан бері жұмыс іс­теп келеді, – дейді мұражай меңгеру­ші­сі Айбек Медетбаев. – Облыстық та­рихи-өлкетану музейіне қарасты мекеме жаңадан ашылғанда 150-дей экспонат болса, қазір жәдігерлер қатары 2 мыңның үстіне шыққан.

Балығы тайдай тулаған Аралдың ­бая­ғысын еске салатын жәдігер іздеген­дер мұнда көп соғады. Швеция, Польша, АҚШ, Германия, Оңтүстік Корея мен Жа­пониядан келетіндер көп. Ғимарат ішін­дегі «Балықшылар» және «Кеме­лер» деп аталатын екі бөлігі, ауладағы ат ­шана, түйе шана, қайықтар, жылым тартуға ­ар­налған шығыр, Ленин бергізген станок, түрлі кемелер кешегі күннің бейнеті мен бейнесін көз алдыңызға әкелетін­дей. Мұндағы жәдігерлердің көбін мұра­­жай қызметкерлері жинаған. Бұрынғы­ның бәрін күресінге тастаған кезде көп көзінен таса қала жаздаған мұраның бірі – Ленин сыйға тартқан станок болыпты. Ең алдымен кеме жөндеу зауытының ауласынан орын теуіп, кейіннен «Атамекен» балықшылар зауытына жеткізілген құ­рылғы соңғы жылдары елеусіз қалып, әлдекімдердің темір қабылдайтын орын­ға өткізбек болған жерінен көне жәдігер­дің бағасын білетін жігіттер сатып алып осында жеткізген. Музейдегілер жөн­деу жұмыстары аяқталғаннан кейін көр­ме өткізуді жоспарлап отыр. Айтпақ­шы, балықшылар мұрасын түгендеп, кәсіп­ке қатысты түрлі деректер мен бұйымдар­ды жинақтаған музейдің меңгерушісі осыдан 100 жыл бұрын балықшылар­дың ашыққан жұртқа көмек жібергенін алғаш жариялап, орталыққа жеделхат жолдайтын Арал депутаттары кеңесі­нің төрағасы Төлеген Медетбаевтың шө­бересі Айбек Медетбаев есімді азамат.

Кейде әр дәуірдегі оқиғалар тізбегіне қа­рап отырып, тарихтың шын мәнінде қай­таланатынына сенесің. Тура бір ға­сыр бұ­рын егіні шықпай, шөбі күйіп қуаң­шы­лық қыспағында қалған Еділ бо­йына кө­мек берген аралдықтар биыл осын­дай кепті өздері бастан кешті. Әй­теуір, мем­лекеттің қолдауы мен Қазақ­станның әр аума­ғынан жеткен жәрдем қауіптің бе­тін қайтарды. Кезінде жанын Арал шал­қа­рының шабағы аман алып қал­ғандардың бүгінгі ұрпағы өзіміз түгіл, өзгенің өзегін талдырмаған қайран теңіз­дің қазіргі күйінен, жағалаудағы жұрт­шылықтың бүгінгі жайынан хабардар ма екен?

Қоғам өзгерсе де мәнін жоймайтын құндылықтар болады. Тулаған тол­қынмен арпалысып, елдің байлығын еселеген аталардың еңбегі мен ерлігін қайта тірілтіп отырғандар бүгінгілерге жақ­сылықтың ешқашан ел жадынан өшпейтінін ұғындырғысы келеді. Тар­тылған айдынмен бірге көмескілене бас­таған байырғы балықшылардың тірлігі кейінгіге үлгі болса екен деген тілекте.

Ал осының бәрін бастан өткерген Арал­дың бұрынғы кейпі жоқ қазір. Үлкен теңіздің қайта ораларынан үміт аз, Елбасының бастамасы арқасында Кіші Аралдың айдыны толып, елдің үміті оянды. Сол сенім сөнбесе екен...