Ұлтты ұлықтайтын суреткер

Осы жуырда республикалық Abai TV телеарнасынан сондай сирек дү­ниелердің бірі, талантты драматург, жазушы Се­рік Асылбекұлының Ал­ма­тыдағы М.Әуезов атындағы ұлт­тық ака­­де­миялық драма театры сах­нала­ған «Империядағы» кеш» деп ата­­­ла­тын спектаклі көрсетілді. Ең ал­ды­мен байқағаным, айтулы, таңдау­лы музыкалық шығармалар­дың өзі­­нің ал­ғашқы аккордтарымен-ақ кісі­ні баурап, тартып ала жөне­леті­ні секілді бұл спектакль де мені ал­ғашқы кадрларымен, сахна­лық кө­ріністерімен-ақ қызықтыра бас­тады.

Кейінірек мұның сыры не­де деп ойлап көрсем, бұл спек­такль­­­де шыншыл, талантты жа­зыл­ған пьеса авторы мен да­рын­­­ды ре­жиссердің (спектакль режис­се­рі – Қазақстанның ең­бек сіңір­ген қайраткері Алма Кә­кі­шева) су­реткерлік қолтаң­баларының және осылармен бір­ге Жас­ұлан Байсалбеков, Нұржан Бек­сұл­танова, Дулыға Ақмолда, Жал­ғас Тол­ғанбай, Гүлнар Жақыпова, Анар Бөкенбай се­кілді т.б. актерлер ойын­дарының бір-бірлерімен та­биғи үйлесім тапқан ан­самблі бар екен.

Екіншіден, спектакльдің өмір­лік ма­­териалы барынша шынайы, сондық­тан ол көрерменді қапысыз сендіреді. Өз басым сахнадан кәсіби актерлер­дің ойынын емес, өзіміз талай куә бол­ған өмірдің шынайы көріністерін қайта бір тамашалап отырғандай күй кештім. 

Спектакльде күні кеше ғана со­циа­лизм деп аталатын қоғамдық форма­цияда өмір сүрген қазіргі қалалық қа­­­­зақ­тардың капитализм, нарықтық эко­­­­­номика деп жүрген мүлде жаңа эко­­­­номикалық, сая­си-әлеуметтік қа­рым-қатынастар жүйесіне өткен кезең­дегі сана-се­зімдерінде, дүниеге көз­қа­­­рас­та­рында болған психологиялық өз­­ге­­рістердің трансформацияла­нуы бей­­­неленеді. Оқиға «Импе­рия» деп ата­­латын сән-салтана­ты келіскен зама­науи ­ресторанда өтеді. Бір кезде уни­верситетте­гі бір кафедрада бірге жұмыс істе­ген бір топ оқытушы сонау жылда­ры өздерімен қызметтес болған, ал бұл күндері атағы мен абыройы бір ба­сына жетерлік әйгілі коммерсант, «Им­перия» ресторанының қожайыны Айдар Сейітқалиұлын туған күнімен құттықтап келеді.

Жанға жайлы кеш. Алматы­ның қақ төрінде орналасқан атал­ған мекемеде қонақтарға арнап аста-төк дастарқан жа­йылған. Ақ­жарма тілектер, бір-бірін қат­ты сағынысқан бір кездегі әріп­тес достардың әдеттегі тост үс­тін­де айтыл­ған тәтті-тәтті сүйіс­пеншілікке толы ле­­біздері. Осы­лардың бәрін көріп отыр­ған кө­рер­мен алғашында «Шіркін, тоқ­­шы­лық, байлық деген адамды қалай ба­қытты етеді, сондықтан мына өмір осы­нысымен ғана сәнді, осынысымен ғана мәнді екен ғой» деп іштей елтіп отырады.

Алайда бұл сезім көпке ұзамай­ды. Бірнеше рюмка «ақаңды» іш­тері­не тас­тап-тастап алған кейіп­керлеріміз бі­раздан кейін өздерінің шын бет-бей­нелерін аша бастайды. Сөйтсек бү­гінде кемеліне ке­ліп, төрт құбыласы түген­делген Айдар Сейітқалиұлы бұрынғы қоң­торғай, жалаңаяқ әріптестерін қазір іштей менсінбейді екен. Ол бір кездері оларды құрмет тұ­тып, сыйласа, дәл қазір өйтуге онша-мұнша құлқы жоқ көрінеді, сондықтан да ішіп алып, оларға өктемдігін көрсетуді де өзіне еш­қандай артық санамайды енді.

Бар пәле ресторан қожайы­нының (әртіс Жасұлан Байсал­беков) өзін құт­тықтауға келген бір кездегі өзінің бас­тығы кафедра меңгерушісі, профессор Сұл­танбек Ертуғанұлының (актер Жал­ғас Толғанбай) жанына ертіп келген нақсүйер сұлу аспиранткасы Гүлденге (актриса Анар Бө­кенбай) қырындауы­нан басталады. Профессор алғашында мұ­ны байқамаған, елемеген болады. Бі­рақ Айдар Сейітқалиұлының «өз меншігіне» шындап қол сала бас­тағанына анық көзі жеткеннен ке­йін, қанша айтқанмен еркек емес пе, ол қаһарына мінеді. Сөйтіп тым әдемі өтіп жатқан туған күн кешінің топалаңы шығады.

Негізі адамдардың шынайы бет-бей­несі көркем шығармада­ғы конфликт, кол­лизия өзінің апо­гейіне жеткенде ашы­лады емес пе, «Империядағы» кеш­те» де солай болады. Бір-бірімен сал­­ғы­ласып, төбелесуге дейін бар­ған Айдар мен профессор осы спек­такльде тек өздерінің шын болмыстарын ға­на әшкерелеп қоймай, осы драманың бас­қа да кейіпкерлерінің психологиялық порт­реттерін біздің үш ұйықтасақ түсі­мізге кірмеген жаңа бір қыр­ларынан ашу­ға нағыз бір таптырмайтын жарқын мы­салдар болады. Өйткені енді спек­такльдің қалған кейіпкерлерінің осы дра­маның басты кейіпкерлері Айдар мен Сұлтанбектің қайсысының жағына шығарын білмей бастары қатады.

Шынында да аяқастынан сах­нада­ғы ситуация жүз сексен гра­дусқа бұры­лып, өте күрделеніп ке­теді. Әсіресе аға оқы­тушы Той­болдыға (актер Дулыға Ақмолда) қиын-ақ! Ол үшін «олай тарт­саң – өгіз өледі, былай тартсаң – арба сы­надының» кері. Өйткені Тойболды про­фессорды тәрк етіп, бір кездегі қан­ды көйлек досы, оны былай қойған­да, қайбір жылы аяқастынан істі болып қалған туған балдызын соттан аман алып қалу үшін жағдай айтып алдына бар­­ғанда сейфінен сөзге келместен қа­рызға бұған он мың долларды суырып бере салған Айдардың жағына шығайын десе, алдағы бүкіл қызметтік ман­сабы кафедра меңгерушісі Сұл­танбек Ер­ту­ғанұлына байлаулы. Өйткені Сұл­тан­бек тек кафедра меңгерушісі ғана емес, уни­вер­ситеттегі кандидаттық, док­­­­­­­торлық қорғайтын диссертация­лық к­е­­ңес­тің білдей төрағасы. Сон­дық­тан ке­­зінде «Жетісуда Кеңес өкіметін ор­на­тудағы Коммунис­тік партия­ның рөлі» атты канди­дат­тық дис­сертациясын ен­ді әне-міне қор­ғайын деп тұрғанда, қасақа­на тап соны күтіп тұрғандай сол Ке­ңес өкіметінің өзі 1991 жылы аяқ­асты­нан тыраң асып, құлап қал­ғ­андықтан диссертациясының ал­ғашқы тақырыбы өзектілігін жо­ғалтып, сол себепті енді қазір «Алаш» ұлттық-демократия­лық пар­тиясының тарихын зерттеуге көшкен Тойболдының профессордан сырт айна­луға еш мүмкіндігі жоқ еді.

Осылайша, екі лапылдап жан­­ған от­тың ортасында қал­ған аға оқытушы енді жанын шү­­бе­рекке түйіп, осы кеш­тің екі бас­ты геройының бірі жоқта екін­­­ші­сінің, екіншісі жоқта бірін­ші­с­і­нің сөз­ін сөйлегенсіп, әбден әуреге түседі. Спек­такльде осы бір тосын тұрмыстық коллизияны актер Дулыға Ақмолда шы­ра­йын шығарып, керемет бейнелеп бе­реді. Дегенмен «өтіріктің құй­­рығы бір-ақ тұ­там» демекші, Той­болдының бұл екіжүзді ойы­ны Айдарға да, Сұлтанбек Ер­ту­ғанұлына да көп ұзамай әшкере болып қалады. Сөйтіп аға оқыту­шы байғұс осы кеште аяқастынан тұ­танған конфликтінің ең басты құрбанына айналады.

Иә, бұл кеште бұдан басқа да адамзат тіршілігінің талай құ­пиясы ашылады. Сөйтсек сырт көзге төрт құбыласы тү­гел, әдемі, жайсаң жұп болып көрінетін Айдар Сейітқалиұлы мен оның зайы­­бы Ұлжалғастың (актриса Нұржан Бек­сұл­танова) аралары да шын мәнінде ит пен мысықтай болып шығады. Соның бұл­тартпас дәлеліндей спектакльдің фи­на­лында Ұлжалғас удай мас болып, рес­торанда ұйықтап қалған күйеуін жалғыз тастап, көңілдес жігітінің ыстық құшағымен табысу үшін түн жарымында түнгі клубқа тартады.

Спектакльді көрген күннің ер­теңіне мен әдейі салыстыру үшін «Империя­да­ғы» кештің» қағазға басылған түпнұс­қа мәтінімен де танысып шықтым. Иә, бәрі дәл сол спектакльдегідей; сол кө­­ріністер, кейіпкерлер айтатын сол сөз­дер, адамдар арасын­да бо­латын сол тұр­мыстық, әлеу­мет­тік, психологиялық қай­шы­лық­тар, күнделікті өмірдегі кол­ли­­зиялар. Шынында да, кітап беті­мен са­нағанда қырық екі беттен тұратын драмаға адамдардың арасындағы пен­делік бәсекеге, мақтангершілікке, қай­шылыққа толы біздің қазіргі жаңа за­ма­нымыздың талай шындығы сыйып кеткен екен және бір байқағаным, атал­ған әдеби туындыны оқып отыр­­ғанда ешқандай бір авторлық по­зиция байқалмайды. Бейне бір пьесада су­реттелетін өмір көрі­ністерін біреу қо­лына қалам алып жазып шықпағандай, бей­не бір ондағы оқиғалар ешкімнің қа­тысуынан тыс өмірдің өзіндегідей объек­тивті түрде жүріп жатқандай. Меніңше, жазушы, драматург С.Асыл­бекұлы шы­ғармаларының осы бір сипаты атал­ған автор та­лан­тының ең басты даусыз дәлелі, айқын көрсеткіші болса керек.

Талдап, толғап жазатын дра­матург С.Асылбекұлының қала­мынан осы кез­ге дейін «Рәбиға­ның махаббаты», «Жел­­тоқсан желі», «Күзгі романс», «Им­­периядағы» кеш», «Қазақша ашылып сайрау» деп аталатын бес айтулы дра­­ма­лық шығарма, яғни пьеса дү­ние­ге келіпті. Олардың ең соңғысынан бас­қасы Қазақ және Қырғыз ұлт­тық ака­демиялық театрларының, сондай-ақ кей­бір облыстық драма театрларының сах­наларында табыспен қойылып жүр. Соның дәлелі ретінде айта кетейік, оның «Желтоқсан желі» пьесасы бо­йынша қойылған спектакліне (ре­­жиссері – Қа­зақстанның ең­бек сіңірген қайраткері Мұрат Ах­манов) 1998 жылы Тараз қа­ла­­сында өткен VI республикалық ­театр фестивалінде осы заман шын­дығын шы­найы бейнелегені үшін бас жүлде берілсе, «Күзгі романс» атты драма­сы 2005 жы­лы Қазақстан ұлттық кітапха­насы мен «Самсунг электроникс» кор­порациясы бірігіп өткізген рес­публикалық әдеби конкурстың Гран-приін иеленді. Сонымен қатар біз жоғарыда талдап, тара­зылаған «Империядағы» кеш» қо­йылымы Ақтөбеде өткен XXI рес­пуб­­ликалық театр фестивалінің бас жүл­дегері болса, аталған автор­дың «Қазақша ашылып сайрау» атты пьесасы 2017 жылы «Рух» халықаралық әдеби конкурсын­да «Үздік драмалық шығарма» аталымы бойынша бас жүлдегер атанды.

Әлқисса, сөздің соңына қарай С.Асыл­­бекұлының прозалық шы­ғар­­ма­­ларына да азғантай болса да тоқтала кет­­песек, бұл ақиқатқа жа­салған үлкен қия­нат болар еді. Себебі біз бұл авторды әу баста бо­лашағынан үл­кен үміт күттіретін дарынды проза­шы ретінде таныған болатынбыз. Оның «Оттан да ыстық өмір» (кейін бұл шы­­­ғар­маның атауы «Қалқаш» деп өз­гер­тіліпті), «Жезкиік» деп аталатын по­вестері 1970-жылдардың соңы мен 1980-жылдардың басында «Жалын» баспасы мен осы аттас әдеби альманахтың жас­өс­пірімдер өмірін бейнелейтін үз­дік әдеби шығармаларға арналған рес­публикалық конкурсында қа­тарынан екі мәрте бәйге алып, әдеби қауымды бір елең еткізгені әлі есімізде. Содан бері бұл жазу­шының қаламынан отыздан астам әңгіме мен сегіз повесть дү­ниеге келіпті. Олардың арасында жа­ңа­ғыдай республикалық қана емес, халық­аралық конкурста жүл­де алғаны да бар. Мысалы, Се­рік­тің ең таңдаулы прозалық шығар­маларының бірі саналатын «Бөтеннің тойы» әңгімесі 2016 жылдың 25-28 қарашасы ара­лығында өт­кен әлемнің 43 елінен 1400 шығарма келіп түскен Open Eurazian literature festival book forum – 2016 халықаралық әде­биет фестивалінде «Көркем шы­ғарма» аталымы бойынша лауреат атан­ды. Бұл байқауды Еуразиялық шығар­машылық одақ (Лондон) пен британдық Hertfordshire Press баспа орталығы ұйымдастырған болатын.

С.Асылбекұлының прозалық шығар­маларында қазіргі қазақ қоғамында орын алып отырған талай әлеуметтік, пси­хологиялық қайшылықтар, үлкен ауқымды адамгершілік мәселелері қоз­ға­лады. Жалпы, өткенге көз жүгірт­сек, адамзат тарихында бүгінге дейін еш­қандай бас қатырар проблемасыз бір­де-бір қоғам болмаған екен. Сондай қоғамдардың бірі қазіргі қазақ қоғамын­да да, құдайға шүкір, түйіні тарқатылмаған талай мәселелердің бар екендігіне, сірә, ешкім күмән келтіре қоймас.

Социумның осындай жан жа­ралары, ал көркем әдебиет де­геніміздің өзі адамның, қоғамның жан жарасын көрсетпей ме, біз сөз етіп отыр­ған су­реткердің назарынан тыс қал­мапты. Мәселен, ол өзінің сонау 1987 жылы жа­зылған атақты «Рәбиғаның махаббаты» повесінде жасөспірімдер арасындағы суицид проблемасын қазақ қаламгерлерінің арасынан алғаш­қылардың бірі болып көтерсе, «Шер тарқату» әң­гімесі мен «Ақ қарға» (ал­ғаш­қы атауы – «Алтыбақан») по­ве­сінде постиндустриалдық қо­ғам адамдары­­ның басындағы жал­ғыздықты көркем­өнер­дің заң­ды­лықтары, ерекшеліктері тұр­ғысынан интерпретациялайды. Сөй­­тіп оқырмандардың назарын қа­зіргі заман үшін өте өзекті болып тұрған әл­гіндей мәселелерге аударады және мұн­дай рухани күйзелістердің қандай әлеуметтік, саяси, психологиялық себеп­терден туындап жатқанын өз шығар­маларындағы қаһармандардың тағ­дырлары арқылы астарлап жет­кізеді.

Тағы бір айтпай кетуге бол­май­тын жайт, Серік – біздің ұлт­тық әдебиетіміз­де қазақ жас­та­ры образдарының үл­кен көр­кем галереясын жасаған санау­­лы суреткерлеріміздің бірі. Олар­дың арасында қарапайым мектеп оқушысы­нан бастап, жас жұ­мысшылар мен мал­шы­лар­ға, абитуриенттер мен студенттерге, аспиранттарға дейінгі бү­гінгі жас қауымның сан алуан әлеу­меттік топ­тарының көркем бей­нелері бар. Осы атал­ған шығар­малардың табиғатын тап басып, танып талдаған белгілі әде­биет зерттеушісі, филология ғы­лым­­дарының докторы Қанипаш Мә­­ді­­баева бұл хақында былай дей­ді: «Се­рік Асылбекұлы – қазақ хал­қының әңгі­мешілдік дәстүрін әлем әдебиетінің классикалық үрдістерімен ұштастыра білген шебер жазушы. Оның көпшілік туындылары жас адамның албырт бір кезеңдеріндегі айлы түн­дегі, бейуақыт ымырттағы алғашқы махаббат аңсарына, сезім­тал жүрегінің алып-ұшып бір тын­бай салған әніне бөгіп тұ­рады. Серік­тің «Мектеп бітіру кеші», «Үлкен қала­дағы кішкентай оқиға», «Сарықыз», «Қара­шадағы үйлену тойы», «Түнгі қала­ның әні», «Эх, Россия!..», т.б. әңгіме­ле­рінде бозбала жігіт пен бой­жеткен қыздардың асық көңілдері ­мен ­аяулы сезімдері тұнып тұр». Ме­­нің жазушы әңгімелерінің ерекше-­­ лігін дәл бейнелеген осы пікірге көп алып-қосарым жоқ.

Енді жоғарыда айтылған жайларды түйіндей келе, сөз соңын жазушы С.Асылбекұлының мына бір ойымен қорытындыласам дей­мін. Ол өзінің бастауларын сонау ерте замандардағы мифтерден, ертегілерден, аңыздардан, ауызекі әңгімелерден, бір сөзбен айт­қанда, халық прозасынан алатын қазақ повесінің жүз жылдан астам даму тарихын егжей-тегжейлі зертте­ген ғылыми еңбегінде: «Суреткер­дің бір бойында туабітті дарынмен қоса жазушылық шебер­лік, елін шын сүйген азаматқа тән үлкен жүрек тоғысқанда ғана, сөз жоқ, ол халық жүрегінен бе­рік орын алған үлкен тұлғаға айналмақ. Мұндай суреткерлер – бүкіл қоғамның, ұлттың, қала берді адамзаттың ырысы, игілі­гі, өйткені олар өздерінің өлмес шы­ғармалары арқылы қоғам­ның, ұлттың өздерін өздеріне танытады. Ендеше олардың абзал есім­­дерін, баға жетпес құнды туын­­дыларын ұлт, қала берді адам­­зат игілігі үшін кір шалдырмай сақтауымыз ләзім. «Қызыл кітапқа» енген, жойылып бара жатқан сирек өсімдіктер мен жан-жануарларды қамқорлығымыз­ға алғанымыз секілді оларды да қор­ғауымыз қажет. Өйткені өсім­діктер мен жан-жануарлардың түр­­лері жойылған сайын таби­ғат балансы, ал суреткерлер мен олар­дың шығар­малары азай­ған сайын адамзат қоға­мының има­ни-адамгершілік ахуалы бұзы­лады», дейді.

Көркем әдебиеттің адамзат өмірінен алатын орны мен атқа­ратын қасиетті қызметін бұдан артық дәл анықтап беру қиындау соғуы мүмкін.

Бақтияр СМАНОВ,

ҰҒА академигі