Тастағы таңба тозбасын

Конференцияда Ресей, Қыр­ғызстан, Қазақстан, Әзербай­жан ғалымдарының баяндама­ла­ры тыңдалды. Ғылыми кон­фе­ренцияға Қазақстаннан Су­рет­шілер одағының мүшесі, су­ретші-қалпына келтіруші, «Қы­рым аралы» ғылыми-зерт­теу зерт­ха­насының басшысы Қы­рым Ал­тынбеков қатысып, «Таң­балы петро­глифтерін консервациялау стратегиясы мен тактикасы» та­қы­рыбында ғылыми баяндама жа­сады.

«Қырым аралы» – Қазақстанда тәуелсіздік жылдары құрылып, табысты жұмыс істеп келе жатқан тарих және мәдениет ескерткіштерін консервациялау, қалпына келтіру, кешенді қайта құру жөніндегі жұмыстардың толық циклындағы ғылыми-қалпына келтіру зертханасы. Аталған зертхана «Таңбалы» қорық-музейі құрылғанға дейін де «Таңбалы» кешеніндегі жартас суреттерін қалпына келтіру жұ­мыстарын жүргізіп келді. Қо­рық-музей ашылған соң да іскер­лік байланыс жалғасын тауып, нәтижелі жұмыстар жүзеге асырылды.

Зертхана тарапынан 2000 жыл­дардың басында консервациялау стратегиясына қажетті материалдар жинақталды. Таңбалы петроглифтерін консервациялау стратегиясын Қазақстан мамандары осы ғасырдың басына дейін болған отандық және шетелдік оң тәжірибелер негізінде және ескерткіштің Дүниежүзілік мұра тізіміне (2002-2004 жж.) но­минациялар досьесі мен менеджмент-жоспарын дайындау барысында Норвегия, Ресей, Қырғызстан және Өзбекстандағы шетелдік әріптестерімен тығыз ынтымақтастықта, сондай-ақ ЮНЕСКО шеңберінде – «Таңбалы петроглифтерін басқару, консервациялау және таныстыру» Норвегия – Қазақстан жобасы (2002-2005 жж.) мен ЮНЕСКО-ның CARAD-Central өңірлік ғылыми жобасы Asian rock art database (2003-2006 жж.) бойынша жүргізді.

2008-2013 жылдары зертхана қызметкерлері жартастағы өнер ескерткіштерін сақтау және наси­хаттау бағытындағы жоспарлы жұмыстарға қатысып, петро­глиф­терді тәжірибелік тұрғы­дан консервациялауды – олардың та­биғи немесе антропогендік сипат­тағы за­қымдануларын жоюды қолға алды.

«Қырым аралы» зертханасы қолданатын сақтау тактикасының ерекшелігі – ескерткішке барар ал­дында алдағы жұмыстарды мұқият жоспарлау және жоғары деңгейлі дайындық. Белгіленген жұмыстардың құрамына байланысты ескерткіштегі іс-қимыл жоспары әрбір нақты жағдай үшін әзірленуі. Дайындық жұмыс­тарының мақсаты – зертханалық жағ­дайларда практикалық кон­сервациялауға байланысты не­гізгі мәселелерді шешу: консер­вациялаудың белгіленген учас­келерін зерделеу; консервация­лауды жоспарлау; жұмыс құ­жат­тамасын дайындау; тех­но­логиялық процестерді пы­сықтау; жұмыс құрамдарын сынамалау; «жұмыс кейстері» – пластикалық шелектер бойынша барлық құ­рамдар мен құралдарды өлшеп орауға дейінгі материалдарды дайын­дау. Ұйымдастырудың осы әді­сімен әр қалпына келтіруші маман орнында тұрып, консервациялау объектісіне сенімді түрде жақындап, іске дайын бола отырып, дереу жоспарланған жұмысқа кіріседі. Байқап отырғанымыздай, ғасырдан-ғасырға жол тартқан көне дүниелеріміздің сақталу процесі өте күрделі.

Таңбалыдағы көпжылдық ке­шенді зерттеулер петроглиф­тер­дің жай-күйіне әсер ететін не­гізгі факторларды және олардың та­биғи, сондай-ақ антропогендік сипаттағы зақымдануларының неғұрлым кең таралған түрлерін анықтауға мүмкіндік берді. Ең үлкен қауіп – бұл табиғи факторлар, олар үңгірлердің графикасымен беттердің ыдырауы­на, қыртыстың бөлінуіне және жарықтардың пайда болуына әкеледі. Петро­глифтердің ан­тро­погендік зақым­данула­рының ішінде ең көп та­рағандары – граффити жазулары мен суреттері – таспен, металл ас­паптармен әр­түрлі тереңдікте сызылған немесе ойылған, сондай-ақ жар­­тастарға түрлі бояулармен салын­ғандығы.

Ескерткіштің негізгі құжат­тамасы болып табылатын петро­глифтердің бес негізгі тобының индекстелген фотопанорамаларының негізінде заманауи граффитилерді тіркейтін АD-панорамалар (anthropogenicdamagespanorama) жасалды. Бейнелеу бетінің жай-күйін сипаттайтын базалық құ­жаттамадан айырмашылығы, АD-панорамалар және оларға қоса берілетін сипаттамалар барлық антропогендік, оның ішінде петро­глифтерсіз жартастардың бет­теріндегі зақымдануларды да ес­кереді. Таңбалыда түрлі жолдар­мен зақымдалған 130-дан астам жартас беттері тіркелген. Осындай зақымдануларды жоюдың (бүрке­мелеудің) мынадай әдістерін қолданып отыр: жасанды патинациялау және жасанды тас массасымен шығынның орнын толтыру. Егер қалпына келтірілген патина көрші бүлінбеген патинаға толық сәйкес келсе, айырмашылығы көрінбейді.

Жасанды патинациялау – бұл химиялық жолмен патинаның жедел қалыптасуы. Процесс табиғи патинаның түсіне байланысты хромофор элементтерінің (темір, марганец, хром) тотық­сызданған қабықтарын тас бетіне тұндырудан тұрады. Патина­ция­ның табиғи процесі, дұрыс таң­далған материалдар мен қол­дану режімдерімен тастың жалпы фо­нына сәйкес келетін жабынды алу­ға мүмкіндік береді.

Жасанды патина палитрасын Э.Н.Агеева 2005 жылы Таңбалыда өткен консерваторларға арналған далалық семинар аясында жасаған, бірақ бұл жаттығу кезінде өзектісі демонстрациялық палитра болды. Ескерткіште палитрасы бар тас қалды, бұл үш жылдан кейін, патинаның қалыптасу про­цесі то­лығымен өткен кезде тексе­ріл­ді. Жасанды патинация үшін қол­да­нылатын ерітінділер көбірек сұйыл­тылуы керек екенін де анық­тады.

Таңбалыдағы «Қырым аралы» ғылыми-реставрациялау зерт­ханасының жұмысы Қазақстан Республикасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында жүргізіліп келеді. Зертхана мамандары түсті градациялау үшін хромофорлардың өте сұйылтылған ерітінділерімен жұмыс істеу керек деген қорытындыға келді. Түпнұсқаға жақын түсті бірден алу ұсынылмайды: бұл болашақта түстердің сәйкес келмеуіне әке­леді. Әрине, жасанды патинаны қышқылы бар ерітінділермен әлсі­рету әдістері де бар, бірақ бұл әдіспен тасты қайта жарақаттаудан аулақ болған абзал. Силикат байланыстырғышы бар құмтас қыш­қылға ауыртпалықсыз әсер етеді, ал карбонатты жыныстар беткі қабаттың қосымша әлсі­реуі­не әкелуі мүмкін.

Жасанды патинаны алғаш қолданғаннан кейін кем дегенде бір ай экспозиция беріледі, содан кейін қажет болған жағ­дайда процесс қайталанады. Бір жылдан кейін біз түпкілікті нә­тижені көреміз – қажет бол­ған жағдайда түс қайтадан түзе­тіледі. Осылайша, біртіндеп, тасқа зиян келтірмеуді ескере отырып, қажетті нәтижеге жа­қын­даймыз. Жасанды патинация терең жазылған жазуларға қажетті маска әсерін бермейтініне көз жет­кізіп отыр.

Ең күрделі жоғары көркемдік процесс – ежелгі петроглифтер мүлдем көрінбейтін немесе бұр­маланбайтын бейнелеу бетт­ерін кесіп өтетін жазуларды жою. Граф­­фитиді бүркемелеу көр­ші­лес бүлінбеген учаскелерге то­лық түсте және фактуралық сәй­­­кестікте жүргізілуі тиіс. Ол ежел­гі кескіннің контуры бүлін­генге дейін түсірілген фотосурет­термен анықталады. Қажетті де­ректі материалдар болмаған жағ­дайда, гравюралардың контуры немесе тарихи эпиграфиканың жеке белгілері белгілі синхронды аналогтарға сүйене отырып және мамандар – археологтер мен тарихшылардың ұсыныстарына сәйкес қалпына келтірілуі мүмкін. Осыған байланысты зақымдалған визуалды бетті құжаттаудың жаңа түрі жасалды, бұл іс жүзінде жұмыс сақтау жобасы болып табылады. Оны құру процесі қазіргі заманғы ауыр соққылардың әр нүктесін зерттеу мен өңдеуді және көп уақытты қажет етеді. Өт­кен жылдар ішінде осындай 25 жоба дайындалды, оларды тарих ғы­лымының кандидаты А.Е.Рогожинский атқарды.

Айта кету керек, жұмыстар тек зақымдарға байланысты жүр­гізіледі. Түпнұсқалық растама қай­­тымды қосылыстарды қол­дану арқылы сақталады. Қолда­нылған композициялардың қай­тымдылығы іс жүзінде оны қол­данғаннан кейін 6 жыл өткен соң сынған жазулардың енгізілуін алып тастағанда анықталады.

Қабыршықтанған жартас беттерін бекітуде, Мәскеу маман­дарының тәжірибелері де пайдаланылды. Осылайша, «Қырым аралы» ғылыми-қалпына келтіру зертханасының негізінде Орталық Азиядағы петроглифтердің консерваторлары мен қалпына кел­тірушілерінің ең үлкен ұжымы құ­рылды. Олардың арасында аль­пи­нистік арқандарда жоғары көр­кем­дік жұмыстарды орындайтын қалпына келтіруші суретшілер де бар.

«Қырым аралы» ғылыми зертха­насының тәжірибесіне тоқ­та­ла келе, петроглифтерді кон­сер­вациялау процесінің басты ерек­­шелігі – біртіндеп консерва­циялау шараларын дәйекті түрде кезең-кезеңімен жүзеге асыру қажет екендігі анықталды. «Таң­балы» Дүниежүзілік мұра объек­тісінің бастапқы түрін қал­пына келтіру жұмыстары әлі де то­лық­тыруларды талап етеді. Деген­мен антропогендік зақымдардың жартысынан көбі бүркемеленген.

Бүгінгі айтар ойға арқау болған жоспарлы жұмыстарды жүзеге асыру бағытында зертхана мамандары «Таңбалы» қорық-музейінің ұжымымен тығыз байланыста ең­бек етуде. Өткен жылы ғана пай­далануға берілген «Таңбалы» сапар орталығы ғимаратындағы заманауи үлгіде жабдықталған лабораториялық бөлме болашақта «Қырым аралы» зертханасымен бірлесіп жұмыс жүргізетін ғы­лыми ордаға айналары сөзсіз.

Мадияр Әмірғалиев,

«Таңбалы» мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорық-музейінің директоры