Қазыналы көштің хикаялары

Осы орайда республикалық көші-қон саласының ардагері, «Құрмет» орденінің иегері, Алматы облысы Райымбек ауданы мен Моңғолияның Бай-Өлке аймағының «Құрметті азаматы», тәуелсіздік жылдары Моңғолия, Иран және Ауғанстан қазақтарын көшірумен бел шешіп айналысқан, тарихи көштің небір хикаяларына куә болған азамат Марат Тоқсанбаевқа жолығып, елімізде көші-қон ісінің қалыптасуы және көш барысында кездескен қызықты оқиғалар туралы әңгіме өрбітіп, қағазға түсірген едік.

Қаны бар қазақ

 – Алғаш 1991 жылдың ма­мыр айында Алматы қала­сын­да орналасқан Қазақ КСР Еңбек министрлігі ішінен Қоныс­тандыру бөлімі ашылды. Осы бөлімге өзім сұранып бардым. Өйт­кені шеттегі қазақтарды елге көшіру ісі мені қатты қы­зық­тырды. Министр Саят Бей­сенов: «Сенің қаның бар ма? Мұндай жерде тек қаны бар адам ғана жұмыс істейді» деп қатаң ескертті. Шы­­нын­да, сол тұста алыстағы ағайын де­ген­де шығарда жанымыз бөлек еді. Қайрат-қажырымыз жеткенінше аянып қалмадық, деп әңгімесін бастады Марат Есенқұлұлы. – Қоныстандыру бөлімінде бастық Ғазиз Есмұқанов қатардағы қыз­меткерлер Памир Камалиев, Марат Қонақбаев, Ғалия Құ­сайынова және мен барлығы бес адам болдық. Кейін онға жеттік. Департамент құрылғанда 20 кісі болдық. Бұл жылдары облыс, аудандарда көші-қон бөлімі құрылған жоқ еді.

Сөйтіп 1991 жылы көктемде тәуелсіз еліміз тарихында алғаш рет Моңғолиядан көш басталды. Келесі 1992 жылы Бай-Өлке және Қобда аймағына 3500-ден астам «КамАЗ» автокөлігі барып, көшіп келушілердің жүгін тиеді. Адамдарды ұшақпен Өскеменге күніне он рейстен, үш ай тоқтаусыз тасыдық. Қазақ­стан­ның әр облыс, аудан, сов­хоз­дарынан өкілдер барып, байөл­келік ағайындарды көшіріп әке­тіп жатты. Қиындықтар да болды. Әлі есімде, Бай-Өлкеден адамдарды тасып жатсақ, кездей­соқ сапарлап келген жапон туристері: «Бұл не? Елді неге көшіріп жатырсыңдар?» деп таңғалды. Олардың түсінігінде соғыс зардабы, экологиялық апат, т.б. болмаса елдің жаппай қопарылып көшуі ақылға сыйымсыз екен.

 Қобданың қызыл қойы

Бай-Өлке аймағынан көш ұйым­дастыру кезінде болған қызықты оқи­ға­лардың біріне тоқ­талайын. 1992 жыл­дың тамыз айы болуы керек, аймақ орталығын­да орналасқан «Бесбоғда» қонақүйі қазақстандық комиссия мүшелерінің штаб пәтері болатын. Көшетін ағайындардың тізімін жасап, қай облысқа барады, ұшақпен ұша­тындар мен жүгімен бірге көлікпен жү­ре­тіндерді нақтылап, ұшақ және ав­то­колонна басшыларымен жұ­мыс атқару маған жүктел­ген еді. Шамамен түнгі сағат 03-00-де қонақүй кезекшісі «сізді теле­фонға шақырып тұр» деп оят­ты. Ресейдің Ташанта шекара өткелінен хабарласып тұр екен. Олар маған «тез келіңіз» деген талап қойды. Басқа ештеме айтпады. Апыл-ғұпыл таңғы сағат 05-00-де жолға шықтым. Ташанта шекара өткеліне келсем, Алматы облысына көштің жүгін артып алып бара жатқан бес «КамАЗ»-ды қамап қойыпты. Оларға «Қазақстанға Қобда бе­тінде жеке тұқым ретінде қор­­ғал­ған қызыл қойларды конт­ра­бандалық жолмен ұрлап барады» деген айып тағыпты. Машинаның үстіне көтеріліп қарасам, кузовтың жан-жағын киіз үйдің керегесімен айналдыра шаңырақ жасап, оның үстіне түңлік жауып қойыпты. Ашып қалсам, қызыл қойдың он шақты тоқтысы мен бір қошқар бөлек байлаулы тұр. Алдарындағы науада жемшөп пен су тұр.

Содан шекара бекетінің басшылармен келіссөз жүргізуге бел байладым. Ұзақ айтыстық. Ақыры оларға бір қой және бір жәшік «Архи» моңғол арағын береміз деп уағдаластық. Сөй­тіп құда да тыныш, құдағи да ри­за, жүк көліктері колоннасы «Қазақ­­стан қайдасың» деп жолға ат­та­нып кетті. Кейіннен білсем, осы қызыл қойлар Алматы облы­сы Нарынқол ауданы Абай атын­­дағы колхозда тұқымын кө­бей­тіп, өсіп-өніп бір отар болыпты.

 Шалға айналған кемпір

Бұл оқиға да 1993 жылы сол Бай-Өлке аймағында орын алды. Қазақстанға ұшақпен көше­тін адамдар құжатын жергі­лікті прокуратура, кеден, поли­ция қызметкерлерімен бірле­сіп да­йындаймыз. Осындай қауырт жұмыс күннің бірінде Қазақ­станға ұшқалы тұрған бір үлкен әженің паспортындағы суреті түсіп қалыпты. Басқа фотосы жоқ. Өскемен бағытына ұшатын рейстен әжеміз қалып барады.

Не істеу керек? Жанымдағы жігітке «Жүгір, сурет тап» десем, сақалы бар шалдың суретін әкеліп тұр. Ойлануға уақыт жоқ. Кемпірдің паспортына, сақалды шалдың суретін жапсырдық да, кеденнен өткіздік. Шекара қыз­меткері моңғол қызы ма­ған қарап жымиып күлді де, әже­мізді ұшаққа шығарып салды. Келесі ұшақпен өзім ұшып шық­тым. Келсем, Өскеменнің кеден­шілері у да шу. Мынау қалай дейді. Біздің кемпір де былқ етпейді «мына фотоны ана кісі жапсырған» деп мені көрсетіп қояды. Содан не керек, кеден бас­шыларына түсін­діріп, өз айы­бы­мызды мойындап әже­мізді құтқарып алып, Қостанай бағытына ұшаққа отырғызып жі­бердім де, айналып Бай-Өлке­ге тартып отырдым.

 Инфографиканы жасаған Амангелді Қияс, «ЕQ»

 Құжатсыз бүркіттің әлегі

Баяғы сол Бай-Өлке аймағы­нан Жез­қазған облысына көшіп бара жатқан құсбегі ақсақалдың қолындағы бүркітін Өскемен кеденшілері заңсыз, төлқұжат­сыз шекарадан өтті деп қамап қойыпты. Ертесі күні таңғы рейс­пен Өскеменге келсем шекара бұзушы бүркіттің иесі ақсақал алдымнан жүгіріп шығып, «балам мына пәледен құтқара гөр» деп жалынды. Бүркіт болса бір тәуліктен бері аш қамауда отыр. Ары ойланып, бері ойланып, не істеу керек деген сауал туындады. Содан не керек, Бай-Өлке аймақ басшысы Мизамхан Күнтуғанұлына тікелей телефон соқтым. Жағдайды түсіндірдім. Мизаш: «Мен не істейін?» дей­ді. Мен: «Ұят та болса айта­йын, сіз жануарларды қорғайтын мекеменің басшысына тапсырма беріңіз, ол кез келген құстың қарға болса да суретін жапсырып, «бұл бүркіт» деген құжат жасап жібертіңіз» дедім. Кешкі рейспен бүркіттің төлқұжаты келді. Сөйтіп әлгі ақсақалым құсын көтеріп Жезқазғанға ұшып кетті. Артынан сұрастырсам, Балқаш өңіріне қоныстанған осы ақсақал бір жағдайлармен құсын босатып жіберген екен, онысы салып ұрып туған жеріне ұшып барыпты.

 Жолда туған Жолшыбай мен Жолдыгүл

1993 жылы Тәжікстаннан көш басталды. Қараша айында ішкі жағдайға байланысты бір эшелон адамды Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облысына жеткіздік те, ертеңінде Иран Ислам Республикасына аттандық. Ондағы қазақтарды көшіріп алмақпыз. Көшті алып келуге «Қазақстан теміржолы» екі эшелон жіберді. Пойыздарды Түрікменстан – Иран шекара­сындағы «Қызыларбат» стансасына әкеп тіреп қойдық. Адам­дарды Ираннан алып шығу­ға түрікмендер көмектесті. Олар этностық қазақтарды бізге тегін жеткізіп берді. Қызыларбат­тан жеті күн жүріп, әрең деген­де Шым­кентке жеттік. Жолда қос пойыздағы мың жарым адамды өзіміз тамақтандырдық. Әр пойызға бір-бір асхана ұйым­дастырдық. Азық-түлікті сатып алып, тамақты өзіміз пісіріп береміз. Жолда екі әйел босанды. Сәбилерге Жолдыгүл және Жолшыбай деп ат қойдық.

Кіші жарын таңдаған отағасы

Келесі 1994 жылы Сауд Ара­биясы және Ауғанстан қазақ­тарын көшіріп әкелдім. Сол жақта тұратын өзбек, тәжік ағайындар: «Бізді де көшіріп алыңдаршы, құлдарың болайық» деп жалынғанын көрдім. Ол жақтағы қазақтардың көбінде екі-үш әйелі бар. Бір ақсақал келді. Үш әйелі бар екен. Әлгі кісіге «Қазақстанда барлық еркек жалғыз әйелмен тұрады, сол елдің заңы бойынша бір әйел ғана алып өтесіз, жұбайларыңызбен ақылдасып, бірін таңдаңыз» деп қалжыңдадым. Әлгі ақсақал менің айтқанымды шын көріп, біраздан соң ең кіші тоқалын ертіп келіп тұр: «Ана қатындар осын­да қалатын болды, келіс­тім» дейді, жан-жағына масаттана қарап. Мұндайда күлмегенде қайда күлерсің. Артынан ақса­қалдан орынсыз қалжыңым үшін кешірім сұрап, үш әйелімен қосып, атажұртына жеткіздім.

 Ұшақта туған ұл

Бұл оқиға 1995 жылы болды. Бай-Өлке әуежайында аға­йындарды тізімдеп жатқан абыр-сабырда аяғы ауыр бір келіншек маған келіп, «аға, біз қай мезгілде ұшамыз және баратын жерге қанша уақытта жетеміз» деп сұрады. Түр-түсі абыржыңқы екен. Келіншек­тің көңіл күйі біртүрлі болып көрінген соң «қарағым, бір жерің ауырып тұр­ған жоқ па?» деп едім, «жоқ аға, бәрі жақсы» деді. Әуе кемесі аспанға көтеріліп «Бесбоғда» тауын жанай ұшып бара жатқан уа­қытта жаңағы келіншектің жағ­дайы қиындай бастады. Тол­ғақ қысып әкетіп барады. Не істей­міз? Өскемен әуежайына дейін бір сағаттан астам уақыт бар, ұшақты кері қайтара алмаймыз. Қатты састым. Ұшақтағы үлкен әжелер мен келіншектерге мән-жайды түсіндіріп, көмек көрсетулерін сұрадым. Сол мезетте орта жастағы бір әйел «уа­йым­даудың, дүрлігудің қажеті жоқ, маған әйел босанатын орын, жылы су және жаныма көмекші әйелдер болса жетеді» деген уәжін ұсынып, көпке басу айтты. Дереу ұшақтың арт жа­ғын­дағы жүк артатын бөлігіне орын дайындап, әйелдің айтқан зат­тарын әзірлеп бердік.

Біраз уақыттан кейін жас сәбидің шырылдаған даусы естілді. Сол сәтте ұшақ та Өс­ке­мен әуежайына қонуға бет алып төмендей бастады. Борт коман­дирі босанған әйелге көмек көрсету үшін рация арқылы жедел жәрдем шақыртып қойыпты. Олар жас босанған ана мен ба­лан­ы Өскемен қалалық пе­рзент­ханасына алып кетті. Көпшіліктің ұсынысымен әлгі сәбидің өкіл атасы атандым.