Қазақ һәм урбанизация немесе қазақ халқының қалаға шоғырлану процесі

Осындағы мәліметке сүйенсек, қазақстандықтардың жалпы саны – 19 169 550 адамды құраса, олардың 48,71 пайызы ерлер, 51,29 пайызы әйелдер екен. Сондай-ақ Қазақстан халқының орта жасы 31,94 жас деп көрсетілген. Жалпы халықтың 33,97 пайызы – 17 жасқа дейінгі балалар, 19,72 па­йызы – 14-28 жас аралығындағы жастар. Еліміздегі қазақтардың үлесі – 70,18 пайызға жеткен. Ха­лықтың 59,05 пайызы, яғни 11 320 410 адам еңбекке жарамды деп танылған екен.

Осы орайда, айта кететін мәселе – Қазақстан халқы тәуел­сіздік жылдары демографиялық өсумен қатар урба­низациялық процесті де бастан кешірді. Урба­низация дегеніміз – қоғам дамуын­да қалалар рөлінің басым­дыққа ие болуы. Яғни аумақтық еңбек бөлінісі үлкен қалаларда шоғыр­лануының нәтижесін­де, қала халқының саны өсуі һәм сапасы­ның жақсаруы.

Бұл үрдісті Қазақстан жағ­дайында қарастырар болсақ, елімізде 1800 жылы қала хал­қының үлесі 3 пайыз, 1860 жылы 6,4 пайыз болса, 1926 жылы ел тұр­ғындарының 8,3 пайызы қала­да, қал­ған 92 пайызы ауылдық жер­лерде өмір сүріпті. Ал Кеңес өкіметі билік құр­ған 1950-жыл­дары қала тұрғындары 30 па­йызға дейін өскен екен.

Тәуелсіздік жылдары еліміз урбанизация, яғни қалаға шоғыр­лану үдерісін бастан өткерді. Бұл Қазақстан жағдайында орнықты үрдіс­пен дамыды. Елбасы Нұрсұл­тан Назар­баев Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында атап өткеніндей, қазақ халқының қалалану процесі тәуелсіздік жылдары қатты қарқынмен және тыныш, бейбіт түрде іске асырылды.

Жалпы, қазақстандық урбанизацияға басты себеп – кеңестік кезеңде дотациямен күн көріп отырған ауылшаруашы­лық құрылымдары тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында тұралап қалды да, ауыл халқы үлкен және моноқалаларды саға­лауға мәжбүр болды. Нәтижесінде, 1970 жылдары барлық тұрғынның 60 пайызын құрап отырған ауыл халқы 1999 жылы 43 пайыздық деңгейге дейін құлдырады. Оның сыртында, ауылдағы шаруаның табысы қала тұрғындарының табысынан екі есеге жуық аз болды. 2000 жылдардағы мәліметке сүйенсек, еліміздегі барлық жұмыссыздардың 23 пайызы ауыл халқы­ның үлесінде екені нақтыланған.

Жалпы алғанда урбанизация дамы­ған елдерге тән құбылыс. Дүниежүзілік ста­­тис­тикаға жүгінсек, Ұлыбритания­да ха­­лықтың 91 пайызы, Швецияда ха­лық­тың 87 пайызы, Германияда ел тұрғын­да­рының 85 пайызы қалалық жерлерге шо­ғырланған. Осы мемлекеттер­дің тәжі­ри­бесіне қарағанда, қала халқы­ның саны негізгі тұрғындар­дың 70 пайызына жеткенде урбанизация қарқыны төмендеп, 80 пайызға жеткенде тоқырайды дейді, мамандар.

Сонымен қатар бүгінде әлемдік ішкі жалпы өнімнің 70 пайызы ірі қалаларда өндіріліп отыр. Бұл – жаһандық тренд. Осы арқылы ресурстар мен инфрақұрылымды қалаларға шоғырландырып, жоғары эко­но­­микалық өсімге қол жеткізуге бола­ды деген сөз. Яғни әлем елдерінің халық­ара­лық бәсекеге қабілеттілігі заманауи ірі қала­­лардың дамуымен айқындалады. Со­ған қа­­рағанда, эволюциялық бейбіт жол­мен іске асырылған урбанизациялық үрдіс – ел дамуының басты кепілі болары анық.

Осы орайда, бұрынғы Ұлттық экономика ми­нистрі Руслан Дәленовтің пікіріне сүйен­сек: «Орталық Азия елдері арасында Қазақстанның урбандалу деңгейі ең жо­ғары – 58,2 пайыз. Алайда ол Эконо­микалық ынтымақтастық және даму ұйы­мы елдеріне қарағанда төмен. Ол елдер­де бұл көрсеткіш 77 пайызды құ­рай­ды. Урбандалу деңгейін бір пайызға арт­тырғанда ішкі жалпы өнімнің өсімі 0,12 пайызға жетеді», дейді.

Осылайша, оңтайлы жүргізілген урба­­­ни­зацияның арқасында қала тұр­ғын­­дары арасында қазақтар үлесі 1989 жылы 27,1 пайыз болса, 1999 жылы 43,1 пайызға жетіп, 2004 жылы 48,2 па­йыздық көрсеткішке ие болды. Сон­дай-ақ жалпы қала тұрғындары мен ауыл халқының ара салмағы 2011 жылы 16,2 млн халықтың 8,8 млн-ы қалада, 7,3 млн-ы ауылда тұрса, 2020 жылдың басында 18,8 млн-нан астам республика тұрғындарының 11,1 млн-ы қалада, 7,7 млн-ы ауылда тұрады екен.

* * *

Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ­стан­дық урбанизацияның басты ошағы – ірі мегаполистер Алматы және Нұр-Сұлтан қалалары болды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жылы мамыр айында елордада өткен ХІІ Астана халықаралық экономикалық форумында әлем елдері мен Қазақстанның жаһандық дамуының негізгі қырларына тоқтала отырып: «Қа­зақстан жалпыәлемдік урбандалу трен­ді­мен дамып келеді. Біздің ірі қалала­ры­мыз қарқындап даму үстінде. Елорда халқы ­20 жылдың ішінде 180 мыңнан 1,2 млн-ға дейін өсті. Ең ірі мегаполис Алматы хал­қы 2 млн-ға жетті. Және мұн­дай қала­лар қатарына Шымкент қосыл­ды. Алда­ғы уақытта тағы екі қаланы осы деңгейге көтеретін боламыз. Қазақстанның әлем­дік нарықта бәсекеге қабілетті болуы қала­­ларымыздың болашақ дамуының бас­ты факторы болып табылады», деген еді.

Жоғарыда Нұрсұлтан Әбішұлы айт­қан көрсеткішті аталған қалаларға теліп түсіндірер болсақ, 1999-2009 жылдары Алматы халқы 20,9 пайызға өсіп, қазақтар үлесі 66,7 пайызға көбейген. Нәтижесінде, 2009 жылы Алматыда қазақ ұлтының үлес салмағы 53 пайызға жетсе, 2009-2019 жылдары қала халқының саны 35,8 пайызға өсумен қатар, алматылықтардың 54,7 пайызына жергілікті ұлт өкілдері иелік етіпті.

Мұндай үрдісті еліміз астанасы Нұр-Сұлтан қаласынан да байқауға болады. Мысалы, 2009-2019 жылдары елорда халқының саны 75,9 пайызға артса, астаналық атанған қазақтар он жылда екі есеге көбейіпті. Осы бір ғана Нұр-Сұлтан қаласы солтүстік өңірде байырғы этнос салмағының 82 пайызға өсуін қамтамасыз етіп отыр.

* * *

Сөз басында, еліміз тұрғындары 19,1 миллионға жеткенін айтқан едік. Ха­лық санының бұл межеге жетуі, бірін­шіден демографиялық ахуалдың жақсар­ғаны, екіншіден бейбіт жүргізілген урбани­зациялық саясаттың жемісі болып табылады. Нәтижесінде, қала халқының өсімі ауылдық жерлерге қарағанда әлде­қайда жоғарылады. Бүгінгі тәуелсіз демо­графиялық жүйенің өлшем шарттары болашақта қандай болатынын баса айту қиын, десек те қазақ халқы тарихында даму векторы алғаш рет қалалық жерлерде басым болғаны ақиқат.

Қалалық жерлердегі ең үлкен өсім ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығына тән екен. Бұл, біріншіден, қалаланған халықтың демографиялық толқыны жас­тар, яғни бала туу жасындағы адамдар екендігімен ерекшеленсе, екіншіден, халықтың репродуктивті белсенділігінің оянуына әлеуметтік-экономикалық жағ­дайдың жақсаруы әсер еткені шындық.

Әлемдік стандарт бойынша урбанизация деңгейі бес жыл сайын шамамен 3 пайызға өсуге тиіс болса, ал қазақстандық жағдайда 30 жыл ішінде 1,5 пайыздан 58,7 пайызға дейін өскен екен. Бұл аса үлкен құбылыс.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, қазір­гі экономикалық даму қандай жолмен болса да урбанизация деңгейімен байланысты. Ал Қазақстанда Тәуелсіздіктің 30 жылында байқалған динамикаға қарасақ, 2050 жылға қарай урбандалу деңгейі 70 пайызға жетуі мүмкін екенін аңдауға болады.

Бүгінгі таңда еліміз бойынша 87 қала мен 6,5 мың ауыл бар. 2015 жылдан бастап урбандалу деңгейі 58,2 пайызға дейін өсті. Миллион тұрғыны бар қалалар саны 3-ке жетті. Негізгі капиталға салынған инвес­тициялар 18 ірі қалада 1,5 есе артса, 2000-2019 жылдары табиғи өсім коэффициенті 3 есе өсті. Бұл ретте қалаларда өсу қар­қыны ауылдық жерлерге қарағанда 3,5 есе жоғары болды (қалаларда 6,3 есе, ­ауылдарда 1,8 есе).

* * *

Десек те, урбанизация процесі қиын­дықсыз болмайтыны анық. Әсіресе ірі қалалардың инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымдары болжамсыз ішкі миграция салдарынан қиындыққа душар болады. Әсіресе, тұрғын үй, денсаулық сақтау және білім берудегі сұранысты қам­тамасыз ету оңай емес.

Соңғы жылдары мемлекет бұл мәселені шешудің жолдарын қарастыруда. Атап айтар болсақ, Президет Қасым-Жомарт Тоқаев бекіткен «Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері» Ұлттық жобасын іске асыру бойынша, 2021-2025 жылдары базалық қызметтерге тұрғындардың тең қолжетімділігін қамтамасыз ету, тұрғын үй құрылысын дамыту, көлік қатынасын жақсарту есебінен азаматтардың қолайлы өмір сүру ортасын құру жайы жоспарлануда.

Осы орайда, жоғарыдағы ұлттық жоба туралы танымал журналист Кәрібай Мұсырман «Egemen Qazaqstan» газеті­нің 27 қазан күнгі санында жарияла­ған  мақа­ласында: «Үкімет урбан­далу деңге­йін бүгінгі 59,1 пайыз­дан 62,6 пайызға жеткізуді көздеп отыр. Жаңадан 15,7 мың тұрақты және 475,4 мың уақытша жұмыс орнын құру, қоныс аударушылар мен қандастардың кәсіпкерлік бастамасын дамыта отырып, олардың жұмыс­пен қам­тылу деңгейін 79 пайыздан 87 пайызға де­йін арттыру қарастырылған. Алға қойыл­ған осындай нақты міндеттерді іске асыру үшін бес жылда 7,5 триллион теңге­ден астам, соның ішінде республикалық бюджеттен – 4 триллион теңгеден астам, жергілікті бюджеттерден 785 миллиард теңгеден астам, бюджеттен тыс көздер­ден 2,7 триллион теңгеден астам қар­жы бөлінбекші. Әлбетте, ұлттық жобаны іске асыруға бөлінетін осыншама қара­жат мақсатына сай әрі тиімді жұмсалса, өңірлердің қуаты молайып, олар шынында да, ел дамуының драйверіне айналады деп үміттенуге болады» дейді.