Өңірдегі төрт түліктің ішінде басынан бағы тайып тұрғаны – қой шаруашылығы. Қазір қожалықтар мен жеке шаруалардың отарларында небәрі 86 мыңға жуық қой бар. Қой тұқымын асылдандыру кемшін, терісі мен жүні текке рәсуа.
Былтыр тиісті орындар өңірдегі бос жатқан жерді есепке алып, тексере келе, 10 млн гектарға жуық жердің босқа жатқанын анықтады. Соқаның тісі, шалғының жүзі тимеген, тусырап жатқан түзде қаншама қой өсіруге болар еді. Ата кәсіптің алдында кесе-көлденең жатқан тосқауыл қайсы? Осы сауалға жауап іздеп көрелік. Сулы, нулы Қорғалжын өңірі мен мал шаруашылығына аса қолайлы, жайылымдық жері мол Ерейментау ауданының бірқатар қой шаруашылығымен айналысатын малсақ қауымымен сөйлестік. Мәселенің мәнін індетсек, қой шаруашылығына қоң бітірмей тұрған кеселдің бірі әрі бірегейі – ел ішінде қойшының табылмауы. Қайсыбір серіктестік басшылары айына 150 мың теңге тұрақты жалақы төлеп, өз малына қажетті жемшөпті тегін үйіп тастасақ та, мал бағатын адам таба алмайсыз деп зар илейді. Оның үстіне өз малын қожалықтың малына қосып бағуға да рұқсат еткен.
Әйтпесе, бұл шаруа бейнетін ақтайтын кәсіп. Қазір қой еті қымбат. Жалпақ әлемді жаман тұмау жайлаған кезде қойдың еті мен сорпасы дертке дауа болады деген ұғым қалыптасты. Онсыз да қымбат ет бағасы шарықтап кетті. Қазір облыс орталығындағы базарларда қой етінің килосы 2 500-2 800 теңге аралығында. 15-20 кило таза ет беретін тоқтылардың тірідей құны 40-45 мың теңге төңірегінде. Ал 25-30 кило таза ет беретін ісектер 60-70 мың теңгеден сатылуда.
– Қой тұқымын асылдандыру ақсап тұр, – дейді облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы мал шаруашылығы бөлімінің жетекшісі Қайрат Көшенов, – мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп жатқанымен, малсақ қауымның ынтасы төмен. Мәселен, шетелден әкелінген асыл тұқымды әр бас үшін 30 мың теңге субсидия төленеді. Ел ішіндегі асыл тұқымды шаруашылықтардан алынған әр басқа 15 мың теңге көлемінде өтемақы жасалады. Оның үстіне қолдан ұрықтандыру мәселесін де жетілдіру қажет болып тұр. Бұл тараптағы іс жан-жақты ойластыруды қажет етеді.
Мал тұқымын асылдандыру мәселесі қожырап тұрғаннан соң қолда барды қанағат тұтып, өз төлі есебінен басын көбейтудің де ауыртпалығы аз емес екен. Мәселен, несиеге қой алып, шаруашылығын ұйымдастырып отырғандардың айтуларына қарағанда, банктің алдындағы қарызын өтеу үшін төлі өсіп-жетілмегендіктен, саулық қойлардың етке өткізілуі жиі.
Ерейментау ауданындағы Новомарковка ауылындағы шаруа қожалығының жетекшісі Қуандық Сәбитов 1 700 қой бағып отыр. Жартылай асыл тұқымды.
– 3,5 мың гектар жайылымдық жеріміз бар. Бұл тарапта кемшілік жоқ, су мәселесі ғана қинап тұр, – дейді шаруа қожалығының иесі, – несиенің жеңілдігін қайта қараса жақсы болар еді. Әйтпесе мал басын көбейту мүмкін емес. Енді-енді өсіп келе жатқанда банк алдындағы қарызымызды қайтарамыз деп шетінен етке өткізіп жатырмыз. Бәлкім, малсақ қауымның тілегіне орай қой басын көбейтемін деп ұмтылғандарға жеңілдетілген несие түрлері қарастырылса, оң болар еді. Бізде де шығын аз емес, 600 бас қой сиятын мал қорасын салдық, өз қаражатымызға құдық қаздырдық. Су 65 метрден шықты. Әр метріне 25 мың теңгеден төледік.
Кешегі кеңес заманында облыс орталығындағы «Киіз» кәсіпорынында қой жүні өңделетін еді. Негізінен пима мен киіз басылған. Солтүстіктің сақылдаған сары аязында кәдімгі пима да үлкен сұранысқа ие. Қазір көпшілікке аса қажетті пима басу ұмыт болып, Көкшетау базарларында қырғыздың пимасы ғана сатылады. Ауылдағы ағайын сатып алып, киіп жүр. Бұл төңіректегі табыс қырғыз ағайынның қалтасына түсуде. Ал еліміздегі қой жүні көшеде шашылып жатыр. Сараптап қарасаңыз, қой жүні ешбір қалдықсыз кәдеге асатын өнім. Тіпті шайыры да іске жаратылады. Косметикамен айналысатын кәсіпорындарға аса қажетті шикізат.
Қой жүні екіге бөлінеді. Биязы және қылшықты жүн. Мамандардың айтуына қарағанда, қадірлісі – биязы жүн. Биязы жүнді қойды өсіру оңай-оспақ шаруа емес. Біздің далада негізінен ақселеу мен қаудан өседі. Бұл шөптердің басындағы ине қой терісіне қадалып, аурудың туындауына себеп болмақ. Сол себепті қылшық жүнді қойды өсірудің оңай екендігі белгілі. Қыбын тапса, қылшық жүн де кәдеге асады. Айталық, іргедегі Ресей қылшық жүнді іске жарату арқылы Қарулы күштерін жұнттай қылып киіндіріп отыр.
– Моңғолияда бір жапырақ тері, бір шөкім жүн далада қалмайтын еді, – дейді Көкшетау қаласының іргесіндегі Нұрлы көш ауылының тұрғыны Мырзабек Бәйітхан, – ондағы жұрт бүгінге дейін малдың терісі мен жүнін пайдаланып келді. Тұрмыстық бұйымдар да тері мен жүннен жасалды. Теріден жасалған киім киіп, кем болған бірі жоқ.
Қой шаруашылығын дамытуға қажетті алғышарттың бірі – жайылым. Елді мекендердің іргесіндегі мал жайылымы тұяқтесті болып біткен. Бәлкім, Көксеңгірдің кең көсілген, бүгінде бос жатқан жайлаулары тәрізді оты мол жерді игеруді ұйымдастыру қажет шығар. Мал азығын жеткілікті етіп дайындауға малсақ қауымның өзі де ұмтылуда.
– Былтыр 200 гектар жерге екпе шөп ектік, – дейді Қуандық Сәбитов, – тәп-тәуір шықты. Алдағы уақытта бұл көлемді көбейтеміз деп ынталанып отырмыз. Қойға жайылымның кең болғаны керек. Кейде бос жатқан жерге қарап, иманың қасым болады. Табиғаттың сыйын түпкілікті пайдалана алмай отырмыз.
Қой шаруашылығын табысты салаға айналдыру үшін ең алдымен жүні мен терісін кәдеге асыруымыз керек. Сонда ғана малсақ қауымның жыл бойғы бейнеті ақталады.
– Заманында қой шаруашылығы еліміздегі мал шаруашылығының басты салаларының бірі еді, – дейді еңбек ардагері Ақылбай Ахетов, – астананы азық-түлікпен қамту белдеуіндегі облыс болғандықтан бұл саланы да дамыту аса қажет. Түпкілікті мән берсе, түбегейлі нәтиже болатынына дау жоқ. Өйткені қой өте өсімтал түлік. Кешегі кеңес заманында 100 саулықтан 140-150-ге дейін төл алынды. Төлі де тез жетіледі. Небәрі 1,5 жасында-ақ ірі қойдың есебіне кіреді.
Еңбекпен көзін ашқан ақсақалдың айтуына қарағанда, өңірдің табиғи жағдайы қой шаруашылығын дамытуға өте қолайлы. Себебі қой таулы-тасты Ерейменнің етегінде де, құлазыған Жақсының жалпақ даласында да өсе береді. Ел экономикасының әлеуетінің артуы мұнай мен шикізаттан кейін мал шаруашылығына тікелей байланысты екенін ескерсек, өңірдегі қой шаруашылығын дамыту қажет екендігі ешбір дау тудырмайды.
Ақмола облысы