Бір-ақ күнде шашы ағарған келін

Қолы­на қару алып соғысқан жауын­гер­лердің мінез-құлқының өзгергені өз алдына, олардың орнында қал­ған жетім-жесірдің психологиясына ауыр соққы, жазылмас жарақат әкелетінін соғыс туралы жазылған шығармаларды оқыған сайын тереңірек түсінеміз. Соғыс жер бетіне аштық әкеледі, бей­бітшілік пен ымыраны бұзады, сәбилердің балалығын тонайды, қылшылдаған қыз-жігіттің жастығын жалмайды, адамның рухын жалаңаштап, бастапқы қасиеттерінен айырады, қира­тады, бұзады, ізгіліктің орнына зұлымдық егеді... Табиғи тепе-теңдікті бұзғаннан сұмдық не зауал бар жер бетінде? Осындай қырып-жою, қағып-соғудың шы­­ғындары өз алдына, сана мен рухқа тигізген зардабын еш­кім, ешқашан толтыра алмайды. Адам рухы мен сана-сезімін мер­тіктірген сол ақпараттар қан­да сақталып, ұрпақтан ұрпақ­қа көшетіні туралы Таласбек Әсем­құловтың «Аш­тық және со­ғысында» айтылады. Ой мен ниет бұзылған соң жүре біт­кен әдет қанға сіңбей қоя ма? Әде­­биет­тің, көркем туындының көп қызметінің бірі де әлгіндей дүние­лерді тап басып, халықтың көзін ашып беру шығар.

Шыңғыс Айтматовтың «Бет­пе-бет» повесінде жап-жас Сей­денің шашы бір-ақ түнде ағарып кетеді. Кеше ғана бойжеткен, кеше ғана жар сүйген, кеше ғана нәрестелі болған келін, ал­ғаш сәби көрген тұмса, жарымен қосылғанына бір жылға да толмаған ару Сейде, жасы жиырмаға да толмаған жап-жас Сейде, Ысмайылын жан-тәнімен сүйген, сертіне адал, бо­лашағына сенімі зор, еш алаң­сыз Сейденің бір-ақ түнде шашы ағарып шығады повесте. Оған түннің де, күннің де, қоршаған ортадағы экологиялық ахуалдың да еш қатысы жоқ. Бесіктегі нә­рес­тесінің де, Сейде жұмысқа кет­кенде өлмелі күйде отырса да соны бағып қалған кәрі енесінің де, таңертеңнен күн батқанша титықтатқан ауыр еңбектің де кесірі емес. Тіпті біз соғыс бас­талмай тұрып бес-алты ай бұрын Сейдемен шаңырақ көтеріп, жаңадан там салған, соғыс оты бұрқ еткенде әскерге алынып, майдан даласына аттанып бара жатқан жерінен ауылына қашып келген Ысмайылдың өзін кінәлай алмас едік. Алайда шығарманы оқып отырған кез келген оқырман оны опасыз, сатқын ретінде тануы мүмкін. Мүмкін емес, анық солай деп ойлайды. Бірақ біз бәрібір соғысты кінәлаймыз. Дү­ниежүзілік жер-су, азық-түлік көз­дерін бөліске салып, неғұрлым көбірек қамтып қалуды ойлаған империялардың басындағы ашкөз билеушілердің пиғылынан туған қантөгісті жазықты санаймыз. Жер бетіндегі небір алапат қырғын мен кеселдің артында адамзаттың жаман пиғылы тұрғанына осындайда көз жеткіземіз.

Иә, шығарма Ысмайылдың соғысқа бармай ауылына қашып келуінен және ешкімнің көзіне түспей, аулақтағы үңгірде тығы­лып жатып алуынан басталады. Бар пәле содан, Ысмайылдан бас­талатындай көрінгенімен, оның соңынан қалмаған соғысты қай­да қоямыз? Тіпті шығарманың қызығымен соғысты ұмытып, Ыс­майылды жамандап кетуіңізде мүмкін-ау. Ысмайыл мыңнан біреу болса да, ел болған соң, мұн­­дайлар болмай тұрмайды. Айна­лып келгенде, соғысқа дейін толық орта білім де алмаған, тіпті азаматтық көзқарасы қалыптасып үлгермеген қырғыз (мейлі қазақ болсын) ауылының перзенті алақұйын замана төніп бергенде, нені пайымдап, не нәрсенің анық-қанығына бара алғандай. Отан қорғау, оны кім үшін, не үшін, кімнен қорғауы керек, білд­і ме екен? Әрі кетсе ескіше хат танып немесе екі-үш кластық білім алған ауыл баласының әлем туралы дүниетанымы мен көз­қарасы қандай болды деп ойлайсыз ол кезде? Жоғары оқу орнын бітіріп, жер көріп, ел таныған азамат болса бір сәрі. Ауылдан ұзап шықпаған, орта мектепті де толық бітірмеген, жиырмаға енді жуықтаған бозбала немесе жиырмадағы жас жігіт. Отан деген ол үшін туған ауылы, отбасы емес пе? Оның үстіне үйленгеніне алты айдан аспаған. Жазушы Сейде мен Ысмайылдың бас құрап, үй тұрғызып жатқандағы кездерін, ең бір қызыққа толы шақтарын: жұпыны тұрып жатса да, бас­пана көтеріп, еңбекке құштар, өмірге ырза екендіктеріне арнайы тоқталып, әсерлі суреттейді ғой. Ысмайыл үшін Сейде, Сейде үшін Ысмайылдан асқан бақыттың керегі жоқ болатын. Сондай бір тәтті шақтың құмарынан шығып та болмаған, өмірде одан басқа түк көрмеген Ысмайыл соғыстан қашпағанда кім қашады?

Күйеуін қатты сүйетін Сейде оны жасырып бағады. Соңына дейін жасырады, Ысмайыл тығы­лып жатқан үңгірге түнде ұрланып тамақ апарып жолдасын асырайды. Түнде баласын да иіскеп кетіп жүреді. Бірақ қашқын жігіт бара-бара тамаққа тоймайтын болады... (Еңбексіз жата берген адам кімге айналары осы жерде анық байқалады) Қыс болса қақап тұр. Суық. Таңнан түнге дейін колхоз жұмысынан бас көтермей, өлім қонаға келіп құлайтын Сейде түні бойы Ысмайылдың жағдайымен болады. Алайда Сейде бұдан дің­келемейді. Тіпті оны салмақ көрмейді де. Оны ішінен жейтіні – ауылдағы басқарма мен жесірлер Ысмайылдың қашып келгенін біліп қоя ма деген күдік. Кездесіп қалған адамнан қуыстанумен, тізесі қалтырайды да жүреді. Бір күні біреу тұрып: «жап-жас боп сенің мұның қалай? Біздің күйеуі­міз майданда соғысып жатқанда, сенікі тығылып осында жүр екен ғой?», деп айтып қала ма деген ой мазалап бітеді. Артынша мұны Ысмайылды іздеген әскерилер тергегенде де сатпайды күйеуін. Сөйтсе де үрейленумен болады. Басқа шаруамен басқарма шақырып қалса да, көшеде көрші әйел кездесе кетсе де күйеуін жасы­­рып жүргенін бетіне салық қыла ма деп қуыстанумен жүреді. Жазушы сондай қысылған күйін сенімді диалогтармен жеткізгенде еріксіз бас шайқаумен боласыз. Әрі әскери комитет Ысмайылға іздеу салған соң ел бұдан күдік­тене бастайды ғой. Сейденің ерік-жігері мен махаббатының бе­рік­тігі сол, сонда да сыр алдырмайды. Айтуға оңай болғанмен бұл – екінің бірінің қолынан келер іс пе еді? Бірақ мұның бәрі Сейдені қажытпайды. Бар ойы – көктем туа енесі мен баласын алып, Ысмайылмен алыстағы шат­қалдан асып, күйеуінің наға­шыларының арасына барып сіңу. Оған Ысмайыл сендіріп қойған.

Көрші жесір Тотой болса, үш баламен тісінің суын сорып аш отырады. Өзі ауру. Көктемге салым ел үзілуге айналған көтерем шақ, балалары аш. Бар үміті – үйіндегі жалғыз сиыр бұзауласа, балаларының аузы аққа ілікпек. Әне-міне бұзаулауға таяу тұрған сиыр бір күні түнде қорадан жоға­лады. Күллі ауыл болып іздейді оны. Себебі Тотой өзі ауру, балалары аш, оның үстіне күйеуі соғыста өлді деген қара қағаз келген, өзі өлмелі күйдегі жетім-жесір, аш-арыққа оны ауылдағылар білдір­мей жасыра тұрған. Сиырды, әсіресе, жанұшырып іздеген – Сей­де еді. Көршісінің жағдайы өте мүшкілін, оның үстіне күйеуі соғыста өлгенін, ал өз күйеуі ты­ғылып мұнда жүргендіктен Сейде өзін біртүрлі кінәлі сезі­нетін. Сөйтіп, өліп-өшіп келіп отырса, түн ортасы ауғанда аяулы Ыс­майылы кіріп келеді. Жарты қап жас еті бар қолында. Үстінен отқа қақтап жеген еттің иісі мүңк етеді. Қапшықтағы етті күйеуі жерге тастап жібергенде Сейденің жүрегі қоса үзіліп түскендей еді дейді жазушы. «Осы жетімдердің аузын қаңсытқанша, өзіміздің құнажынды сойғаның жақсы еді ғой», деген Сейденің сөзіне Ысмайыл: «Былшылдама! Ақы­мақ болма, өз қамыңды ойла! Көп сөйлемей етті асып жеңдер, сүйегін жанға көрсетпей жерге көміңдер», деп жауап қатады.

«Таң қылаң беріп, үй ішіне көмескі жарық түсе бастады. Бөлмеге жарық түскен сайын пеш­тің түбінде бесікке асылып отырған бурыл шашты әйел тере­зедегі бір нүктеге қадала түсіп отыр». Бұдан кейін Сейде буы­нып-түйініп, баласын алып кете бергенде, қалғып-мүлгіп отыр­ған енесін көреді. «Төркініңе кете­сің бе?» дейді енесі білгендей. «Ке­тем!» дейді бәріне төзіп келген Сейде.

Қайран Сейде үйден ұзап, ауыл шетіне шыға соңына басқар­ма мен екі солдат түскенін көріп, төркініне баратын жолға емес, Ысмайыл жатқан үңгірге таман бұрылады. «Анау қамыстардың арасында» деді ол Мырзақұлға (басқарма). Мырзақұл Ысмайыл-д­ың мекеніне жете бергенде мыл­тық даусы шығып, аттан ауып түседі. Оны көрген Сейде баласымен күйеуінің үңгіріне тура жүреді. Екі солдат екі бұрышта бармауын өтініп айқайласа да, тыңдамайды. Жазушы айтады сонда: «Ол қазір өлімге емес, адамның асыл қасиеті үшін, баласын керілген кеудесіне қыса түсіп, басын жоғары көтеріп кетіп бара жатты. Сөйткенше болған жоқ, қамыс арасынан шинелі алба-жұлба, бет-аузын түк басқан кісі ытқып шығып, мылтығын қос қолымен жоғары көтеріп, қал­шылдап әйелге ұмтылды. Бетін лас тер жуған, жауатын бұлт­тай түнерген Ысмайыл, Сей­деге жақындап, бетпе-бет келгенде өзінің алдында бұрынғы Сейде емес, алып күшті, өз артық­шылығын, адалдығын әбден тү­сінген, бурыл шашты қандай да бір ғажайып әйелдің тұрғанын көрді. Сол сәтте Сейде оған асқар таудың басында тұрғандай болды. Ол өзін сол заңғар шыңның етегіндегі елеусіз төмпешіктей сезінді. Ысмайыл Сейденің бетін жуған жасты көріп, қолындағы мылтығын анадай жердегі тасқа лақтырып жіберді де, қолын көтеріп, винтовкасын кезеніп келе жатқан солдаттарға қарсы жүрді».