Мал өсірудің мехнаты

Алдымен тілге тиек етеріміз – төрт түлік жайы. Мал басы бүгінгіден де көбейсе, ет және ет өнімдері сөреде сыңсып тұрса, бәсекелестік пайда болып, бағасы да өспес еді. Ырысты молайтуға мән берсек, кәнеки. Қолбайлау болып тұрған бөгесіндер қай тұста? Таратып айтып көрелік.

Ақкөл ауданындағы «Саяси Қолғанат» шаруа қожалығы 300 басқа жуық ірі қара, 150-ге жуық жылқы бағып отыр. Шағын шаруа қожалығы үшін тәп-тәуір дүние. Қожалық басшылары алдағы уақытта мал басын өз төлі есебінен көбейтуге ұмтылады. Неғұрлым көп бақса, өзіндік құн да арзандай түспек. Өзіндік құны төмендеген сайын тұтынушыға ұсынатын ет және ет өнімдерінің бағасы да қолжетім­ді болмақ. Бірақ «үйдегі көрікті ойды базардағы нарық бұзады» демекші, көздеген мақсаттың қиялға айналатын тұсы бар. Басты бөгет мал азығын дайындауға мүмкіндіктің аздығы. Нақтырақ айтсақ, шабындық және мал азығын өсіретін егістік алқаптың жоқтығы. Шаруа қожалығы­ның әбден тұяқкесті болған 800 гектар жайылымы бар. Жазда қыруар малды иіріп бағып күнелт­кенімен, мал қораға кірген кезде мәселе туындайды. Жалғыз амал – мал азығын сатып алу. Қысы ұзақ өңірде мал азығын сатып алып, төрт түліктің басын өсіру өте қиын шаруа. Өйткені салмағы 350 кило болатын, кейбірінде сапасы сын көтере бермейтін шөптің бір бумасы 10-12 мың теңге аралығында. Ал арпаның бір тоннасы 100 мың теңгенің төңірегінде. Демек, қара мал қыста өзінің құнын өзі жеп қояды деуге болады. Бұл тығырықтан қалай шығу­ға болады? Жергілікті шаруа қожалықтары басшыларының пайымдауларына қарағанда, ендігі арада соқа­ның тісінен аман қалған табиғи жайылымдарға тиісуге болмайды. Соңғы уақытта қаншама жер жыртылып, табиғи шөп қоры таусылуға таяп қалды. Әрине, егін де егілуі керек, бірақ мал шаруашылығының жемшөбін дайындау мәселесін күні бұрын үйлестірген абзал. Негізгі мәселе, тозған жайылымдардың сапасын жақсарту әрі мал азығын молынан дайындау мақсатында көпжылдық екпе шөптерді егу. Тиімділігі талас тудырмайтын бұл жайт әзірге мүмкін болмай тұр. Өйткені малға жұғымды, өнімі мол екпе шөптердің тұқы­мы өте қымбат. Жекелеген шағын шаруашылықтардың шама­сы келмейді. Демек, орталықтан­дырыла ұйымдастырғаннан басқа амал жоқ.

– Қазір ірі ауыл шаруашы­лығы құрылымдарында болмаса, біз тәрізді кішкентай шаруа қожалықтарында агроном мүлде жоқ, – дейді шаруа қожалығының басшысы Қолғанат Саяси, – агро­ном болмағандықтан, жайы­лым мен шабындықтың жайын ғылыми тұрғыдан зерттеп, жү­йе­леп отыру жұмысы мүлдем жүр­гізілмейді. Әйтеуір, ішкі түйсік­пен азын-аулақ егістік жерді пайдалануда озық технология мен іргелі ғылымға иек артпағаннан кейін нәтиже бола ма? Жердің баға жетпес байлық екені шындық. Бірақ соны дұрыс пайдалана алмай отырмыз.

Тиімді пайдалану дегеннен шығады, бұл шаруашылық­қа жайылымдық жер сонау Степ­ногорск қаласының түбіндегі Байқоныс елді мекенінің жанынан бөлінген. Төтелей тартсаңыз, 80 шақырым. Күн сайын ары-бері қатынап, мал бағу мүмкін бе?! Әлдебір қажеттілігі шығып, техникаға қосалқы бөлшек, малшы қауымға азық-түлік жеткізу үшін 160 шақырым жол жүру керек. Күні бұрын жер телімі жанашырлықпен бөлінбегеннен кейін малсақ қауым мехнат шегіп отыр.

Ендігі бір мәселе, кооперативтерге бірігу жайы. Шаруа қожалығы басшысының айтуына қарағанда, біріксе береке үйірілер еді. Мәселен, жаңа жобаға қатысуға мол мүмкіндік тумақ. Несие алуға бірігіп, кепіл де қоюға болады. Машина-трактор паркін жаңалаудың да сәті түспек. Бірігіп көп жылдық екпе шөп алқаптарын мейлінше кеңейтсе, өздері өндіретін өзіндік құны арзан, сапалы мал азығына қарық болмақ. Қазір осыдан отыз жыл бұрын егілген екпе шөп алқаптарының тоз-тозы шығып, айтақыр болып қалды. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін де бірлесіп жұмыс істеген тиімді.

Ел ішінен табысы тәуір болса да малға қарайтын адамның табылмауы да өзекті өртейді. Бәлкім, ауыл адамдарын да кінәлауға болмас. Олар да осы шаруа қожалықтары тәрізді төрт түлік малдың сүмесімен күн көріп отыр. Жалғыз айырмашылығы – бағымдағы малдың аздығы.

– Біз жарты ай мал баққаны үшін 150 мың теңге еңбекақы төлейміз, – дейді Қолғанат Саяси, – соның өзінде мал жайын білетін адам табу қиын. Малшылардың тойға, асқа сұрануы жиі. Адам болған соң барлығы керек шығар, ондайда қолымызға құрық ұстап өзіміз шығамыз. Осылайша, елбесіп-селбесіп күн көріп жатырмыз. Азық-түлік молшылығын жасаудың бірден-бір жолы – ірі ауыл шаруашылығы құрылымдары­мен бірге шағын қожалықтар мүмкіндігін пайдалану. Мұның екі жағы бар, біріншіден әлі күнге дейін тәуекел етіп несие алып, төрт түлікті өсіруге бата алмай отырғандар түтіні түзу ұшқан жеке шаруашылықтың жетістігін көрсе, үлгі болар еді. Алдыңғының алға басқан қадам­ынан өнеге алмай ма? Сөй­тіп, ауылда екі қолын алдына сыйғыза алмай отырған ағайын адал еңбек етіп, ырысты көбейтуге ұмтылады. Екінші тиімді жағы, қанша жылдан бері ауылдың көсегесін қайтсек көгер­теміз деп тығырыққа тірел­ген мәселе өзінен-өзі шешіледі. Босағасына береке бітсе, ауыл адамдары ешкімге алақан жаймай, өз қотырын өзі қасымай ма?!

Жайылым мәселесі әлі де бар. Бурабай ауданындағы Қатар­көл ауылдық округіне қарас­ты Вишневский елді меке­ніндегі шаруа қожалығының басшысы Аман Қалиасқардың айтуынша, жергілікті жерде мал шаруашылығын дамыту үшін ең алдымен жайылымдық және шабындық жер керек.

– Бурабай баурайы – курортты аймақ, екіншіден, ұлттық табиғи парк бар. Бұл маңай­ға мал жаюға рұқсат етілмейді. Бұл, әрине, түсінікті. Ал етектегі егістік алқаптар тынысымызды тарылтып тұр, – дейді Аман Қалиасқар, – мал шаруашылығы алға басса, ауылдағы ағайынға да тұрақты жұмыс болар еді. Ауылдықтардың әлеуметтік-тұр­мыстық жағдайын жақсартуға кәдімгідей ықпал етеді.

Шаруа қожалығы басшы­сының айтуына қарағанда, тағы бір сойылдай мәселе, ақадал малын бұлдап өткізу. Ауылдық жер­лерде бұл мәселе қожырап тұр. Үлкен бейнетпен өсірген мал негізінен алыпсатарларға тап­сырылады. Малшы қауымның несібесінен алыпсатардың табысы көп шығады. Бұған дейін қан­ша мәрте айтылғанымен, ауыл­дағы ағайынның малын базарға шығару мүмкіндігі кемшін.

– Егер шаруашылық қажет­тілігіне бірді-екілі мал сойып сататұғын болсақ, – дейді қожа­лық басшысы, – ауылдағы аға­йынға жіліктеп бөліп бере саламыз. Ақшасының уақтылы қолға тию жағы қиындау. Басқа амал жоқ.

Тағы бір мәселе, аудандарда ірі қара бордақылайтын алаң­дарды көбейту. Егер малды бордақылау алаңына тапсырып, құжатын алатын болса, күні ер­тең ет өндіруге қосқан үлесі үшін тиесілі субсидиядан үміттене алады. Ел ішіндегі мал сүмесімен күн көрген қауымның осы бір мәселелерін шешу арқылы азық-түлік молшылығын жасауға кең жол ашуға болар еді. Әрі жанын жалдап, жұмыс істеген малшы қауымның да ырысы молаймай ма? Бұл астананың азық-түлік бел­деуіндегі әзірге игерілмей жат­қан игіліктің бір парасы.

Ақмола облысы