Осы жылдың басты оқиғалары

Қаңтарда Сенат сайлауы өтеді. Қазіргі таңда Орталық сай­лау комиссиясы Сенат депутаттарының 20 мандатына ұсы­ныл­ған 130 үміткердің арасынан 66 кандидатты тіркеді. Канди­датт­ардың 95,5 па­йызы өзін-өзі ұсынса, ал 4,5 пайызын мәслихат­тар ұсынған. Орта есеппен бір мандатқа 3 канди­дат үміт­кер болып тізімге енді. Кан­ди­дат­тарды тіркеу мерзімі аяқтал­ған соң сайлау алдындағы үгіт ба­с­талды. Бұл 2023 жылғы 13 қаң­тарда сағат 00.00-де аяқта­лады.

Елдегі сайлау мұнымен аяқ­талмақ емес. Жылдың алғашқы жартысында Мәжіліс және мәс­лихаттар сайлауы өтеді. Осы­лайша, саяси жаңғырту үдерісінде парламентаризмді дамыту ісі айрықша орын алып отыр. Был­тыр Ата заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар әділ әрі ашық ережелері бар саяси жүйе қалыптастырды. Саяси партияларды тіркеу рәсімі айтарлықтай жеңілдетілді. Парламент пен мәслихаттарды партиялық тізім және бір мандатты округ бойынша жасақтаудың тың тәсілдері іске қосылады.

«Бұрынғы тәртіп бойынша сай­ланған биліктің өкілді ор­ган­дарының кезектен тыс сай­лау науқаны арқылы жаңаруы заң­дылық. Сондықтан Мә­жілістің және барлық деңгейдегі мәс­ли­хаттың сайлауын келесі жыл­дың бірінші жартысын­да өт­кізуді ұсынамын. Біз көп­шіліктің мүддесін білдіретін депутаттардың жаңа құрамын жасақтаймыз. Бұл қадам мәс­лихаттар мен Пар­ламент жұмы­сының тиім­ділігін арттырары сөзсіз. Болашақта Үкімет құра­мына сай­лаушы­лардың басым көп­шілігінің дауысын алған сая­си күштердің ғана емес, Пар­ламенттегі басқа да партиялардың өкілдері кіруі мүмкін. Мұндай тәсіл атқарушы билікке бүкіл қоғамның талап-тілегін ескеретін тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді», деген еді Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев былтырғы 1 қыр­күйектегі Жолдауында.

Осылайша, алғаш рет елімізде аралас жүйе ар­қылы Парламент сайлауы өтпек. Былтыр наурыз­да халыққа арна­ған Жол­дауында Президент ара­лас сайлау жүйесін енгізуді ұсын­­ғаны белгілі. Мұндай про­пор­­­цио­налды-мажоритарлы үл­­гі­де сайлаушылардың мүд­де­­сі ұлт­­тық және өңірлік дең­гей­де толық көрініс табатыны анық. Соған сай Мәжілістің депу­­тат­­тық корпусының 70 па­йызы про­порционалдық, 30 па­йызы ма­жоритарлық тәсілмен жасақ­та­лады.

Бұдан бөлек, аралас сайлау үлгісі облыстар мен респуб­ли­калық маңызы бар қалалар­дағы мәслихаттар сайлауына да енгізіледі. Сондай-ақ аудандық және қалалық мәслихаттарға сайлау толығымен мажоритарлық жүйеге көшірілді. Мұндай қадам жергілікті ортада бәсекеге қабілетті саяси орта қалып­тас­тыруға жол ашатыны түсінікті. Халықтың арасынан оза шауып, тұрғындардың мұң-мұқтажын қозғап жүрген жаңа тұлғалардың саясат сахнасына шығуына мүмкіндік береді. Осындай өзгерістердің тағы бір ерекшелігі – сайлауалды уәдесін орындамаған депутаттарды кері қайтаруға болады. Түсінікті тілмен айтсақ, «аты судан өткенше» уәдені үйіп-төгіп, жұмсақ креслоға жайғасқан соң халықтың тілегін ұмытатындар азаяды.

Жаңа жылдан күтетін тағы бір маңызды жаңалық – ауыл және аудан әкімдерін сайлау. Ауыл әкімдерін тікелей сайлау басталғалы бірнеше жылдың жүзі болды. Қазіргі таңда көптеген елді мекеннің басшысы жаңадан орынтағына жайғасты. Биыл бұл да заңды жалғасын табады. Сондай-ақ бірқатар өңірде қанатқақты режімде аудан әкімдерін сайлау өткізілмек.

Сонымен қатар 2023 жылы халықтың әл-ауқатын жақсарту бағытында қабылданған заңдар мен шаралардың біразы жүзеге аса бастайды. Мәселен, жастарға 2,5 пайыздық жеңілдетілген несие беру басталмақ. Жеңілдетілген несие мөлшері – 5 млн теңгеге дейін жетеді. 2023 жылы қа­тар­дағы өрт сөндірушілер мен құт­қарушылардың жалақысын 70 пайызға дейін арттыру көзделіп отыр. Мектептер, колледждер мен балабақша педагогтерінің жалақысы 25 пайызға өседі. Биылдан бастап 5-8 және 10-сынып оқушылары да қазақ тілінен емтихан тапсырады. Бала күтімі бойынша төлем мерзімі бір жылдан бір жарым жылға дейін ұлғайтылады. «Алтын алқамен» марапатталғандарға немесе бұрын «Батыр ана» атағын алғандарға, I және II дәрежелі «Ана даңқы» ордені табысталғандарға берілетін жәрдемақы мөлшері 6,4 АЕК-тен 7,4 АЕК-ке дейін ұлғаяды. Зейнетақы төлемдерінің көлемі 2023 жылдың 1 қаңтарынан бас­тап 10,5 пайызға өседі. Бұл ретте ең төменгі зейнетақы мөлшері 53 076 теңгені құрайды. Ең тө­мен­гі жалақы мөлшері – 70 мың теңге, мем­лекеттік базалық зейнетақы төлемінің ең төменгі мөлшері – 24 341 теңге, айлық есептік көр­сеткіш (АЕК) – 3 450 теңге, ең төменгі күнкөріс деңгейі – 40 567 теңгені құрамақ.

Конституциялық сот туралы заң 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енеді. Енді әрбір азамат өзінің конституциялық құқығы мен бостандықтарын тікелей осы органда қорғай алады. Конституциялық сот­тың құзыретіне сайлауды өткі­зудің дұрыстығын тексеру, Пар­ла­мент қабылдаған заңдар мен халықаралық шарттардың Конс­титуцияға сәйкестігін қарау, сондай-ақ оның нормаларына ресми түсіндірме беру құзыреті енген.

Биыл күшіне енген тағы бір маңызды құжат – Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы заң. Айта кетерлігі, омбудсменнің мәртебесі, құзыреті мен дербестік кепілдігі Конституциялық заң деңгейінде алғаш рет бекітіліп отыр. Адам құқықтары жөніндегі уәкілге мұндай ерекше мән берілуі оның қоғамдағы да, мемле­кеттегі де маңызын арттыра түсетіні анық. Прокуратура органда­рының қызметі алғаш рет Конс­ти­туциялық заңмен рет­телгенін айта кеткен абзал. Құжатта проку­ра­тураның мақсаттары мен мін­деттері айқын­далған. Барлық қыз­мет бағыттары бойынша проку­рор­лардың құзы­реттері тізбеленген.

Биыл әлемде де маңызды жаңалықтар көп болмақ. Біріншіден, шартараптың түкпір-түкпірі Украинадағы соғыстың аяқталуын күтіп отыр. Былтыр 24 ақпанда басталған қанды қырғын әлі де тоқталар түрі көрінбейді. Дегенмен сарапшылар биыл соғыстың соңы көрінеді деп болжап отыр. Сонымен қатар әлем елдері жер-жаһанды жайлаған инфляциямен де алысады. Алда-жалда Украинадағы жағдай ерте реттелсе, азық-түлік жеткізу тіз­бегін жыл аяғына дейін реттеуге жол ашылады.

Сондай-ақ 2023 жылы шар­тараптың бірқатар елінде де саяси бәсеке қызады. Грекияда, Укра­и­нада, Польшада, Испанияда парла­менттік сайлау өтеді. Түркияда маусым айына Президент сай­лауы жоспарланған.

Хорватия алғаш рет Шенген аймағына енді. Осылайша, ресми Загреб бұл тізімге енген 20-шы ел атанды. Мамырда Ұлыбритания королі III Чарльзге тәж кигізу рә­сімі өтеді. Жаһандық жылыну­мен күрес те халықаралық қоғам­дастықтың назарында болады.