Цемент өндірісі стандартқа сай

Отандық цемент ішкі және сыртқы нарықта сапа жағынан бәсекеге қабі­лет­ті. Десек те ретсіз сауда орындарында көрші елдердің арзан цементі айналымға шығып жататыны да бар. Орын алған олқылықтарды дер мезгілінде тежеу үшін қадағалайтын уәклетті орган қандай шара қолданады? Осыдан төрт жыл бұрын Сауда және интеграция министрлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің мамандары цемент саласы нарығының барлық қатысушыларымен бірлесіп стан­дарттау әрі реттеу құралдары тура­лы кешенді жоба дайындаған. Соның нәтижесінде «Ғимараттар мен құры­лыс­тардың, құрылыс материалдары мен бұйымдарының қауіпсіздігі туралы» ҚР техникалық регламенті өзгерді. Оған ҚР СТ 3361-2019 «Сәйкестікті баға­лау. Цементтердің сәйкестігін рас­тау тәртібі» ұлттық стандарттар негізінде сәй­кестікті міндетті растау жөнінде норма енгізілген.

Сапалы талдауларға арналған сынақ зертханасы

Осыған орай, тұтынушыларды қа­уіп­сіз және сапалы өнімдермен қамта­ма­сыз етуде аталған техникалық регламентке сәйкес жалған өнімдермен күрес жүр­гізуде импортқа арналған «сұр» сертификаттар саны 95%-ға азайған. Тех­никалық реттеу және метрология ко­ми­те­ті мен Қазақстан цемент және бетон өндірушілер қауымдастығы бірлесіп, «Сапа Интер Систем» ЖШС базасында ҚР-да құрылыс материалдары саласында сынақ зертханасын құрды. Оның мақсаты – ішкі нарықты жалған цементтен қорғау, бәсекеге қабілетті сапалы отандық өнімді шығару әрі саланы үз­дік­сіз дамыту. Қазір бұған белсенді жол құрылысы, әлеуметтік тұрғын үй бағ­дарламаларын іске асыру ықпал ету­де.

«Бірақ бұл көлемдер жеткіліксіз. За­уыт­тар толық жұмыс істеуі үшін экспортты да ұлғайту қажет. Тек Ресейге ғана емес, қазір ауқымды құрылыс жүр­гі­зіліп жатқан Өзбекстан мен Қыр­ғыз­стан­ға да портланд-цемент сұранысқа ие. Техникалық реттеу құралдарынан бөлек, сала KazakhExport және QazTrade қыз­меттерін пайдалана алады», дейді зертхана директоры Асқар Әзірбаев.

Сарапшылар цемент өндірісі алдын­ғы жылдарға қарағанда жылына орта есеп­пен 6%-7%-ға артып, жаңа цемент зауыт­тарының ашылуына байланысты келешекте жылына өнім өндіру қуат­ты­лығы 20 млн тоннаға дейін жетуі ық­тимал дегенді айтады.

Бірақ бұл сала бойынша кейбір кә­сіп­орындар биылдың өзінде толық қуатта жұмыс істей алмауы мүмкін. Се­бебі көміртегі шығарындыларын азай­туға қатысты көмірқышқыл газы це­мент өндірісіндегі табиғи өнімнің не­гіз­гі шикізаты әктас (СаСО3) күйдіру ке­зінде СО2 бөлетіндіктен Қазақстан Париж келісіміне сәйкес 2030 жылға қарай көміртегі шығарындыларын 1990 жылғы деңгейден 15%-ға қысқартуға міндет­теме алғаны бар. Былтыр үкімет СО2 шығарындыларына еркін квоталар санын 169,2 млн-нан 151,8 млн бірлікке дейін, ал 2025 жылға қарай 26%-ға қысқарту керектігін айтқан еді. Мұндай өзгертулер Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі әзірлеген 2022-2025 жылдарға арналған көміртегі шығарындыларына квоталар бөлудің ұлттық жоспары жобасында қамтылған.

«Цемент өнеркәсібі үшін бұл квота шегінде кәсіпорындар былтыр жалпы қуаттылығы жағынан 9 млн тоннадан 17 млн тоннаға дейін өндірсе, 2025 жылға қарай бұл көрсеткіш 38 пайызға, яғни 7,3 млн тонна көлеміне дейін төмендейді. Өйт­кені Батыс елдерінің нарығы Қазақс­танда көміртегі бірліктерінің бағасы он есе өсетінін көрсетті. Қазір СО2 тоннасына 1,1 доллардан 35-50 долларға дейін жеткен. Еуропада көміртегі бірлігінің бағасы CO2 шығарындылары шегінен асқаны үшін айыппұлдан сәл төмен болып тұр. Өткен жылғы ұлттық дең­гей­де айқындалған салымдарды өзек­тендіру жоспарланып, парниктік газ шығарындыларын азайтудың 2022-2025 жылдарға арналған жол картасына қара­ған­да, кем дегенде СО2 тоннасы 50 доллар болады», деп болжайды Қа­зақ­стан цемент және бетон өндіру­ші­лер қауымдастығының директоры Ербол Ақымбаев.

Ең алдымен CO2 бағаның өсуі көмір­тегі несиелерінің негізгі сатып алу­шы­сына көмірмен жұмыс істейтін электр стансалары ұсынған еліміздің энер­ге­тикалық секторына әсер етіп, электр энергиясының бағасы көтерілуі мүмкін. Бұл да зауыт пен технологияға байла­нысты өзіндік құнынан электр энер­гия­сы­ның үлесі 15-25%-ды құрайтын цемент бағасының өсуіне әкеледі.

«Бір жағынан CO2 бағасының өсуі, екінші жағынан электр қуатының қым­бат­тауы байқалады. Оның үстіне, қор биржасында баға белгілеу секунд са­йын өзгеруде. Бағаның өзгеруін болжау мен өндірісті жоспарлау мүмкін емес. Қазақстандағы кәсіпорындарға мил­­­лиард­таған инвестиция салған ше­тел­дік инвесторлар мұндай реттеу ке­зін­де өндірістің артуына күмән кел­­тіруде. Құрылыс нарығындағы сұра­­ныс­тың ұлғаюы, отандық цемент құ­ны­­­ның қымбаттауынан импорттық цементтің үлесі өсіп, біздегі кейбір кәсіпорындардың банкротқа ұшырауына әкелетіні сөзсіз», дегенді айтады қауым­дастық басшысы.

Қалдықтарды өңдейтін зауыттар тиімді ме?

«Әдістеме шеңберінде коэффи­циент­­терді қайта қарау және цемент өнер­кәсібіне арналған квоталарды тіп­тен 1%-ға арттыру өндірушілерге на­­рықта өзін сенімдірек сезінуге және Қазақстандағы бар­лық құрылыс нысан­дарын отандық цементпен қамта­ма­сыз етуге мүмкіндік беруі тиіс. Кво­та­­ларды ұлғайтумен қатар, цемент өнер­кәсібі өзінің көміртегі ізін азайту үшін қосымша шешімдер ұсынып, қал­дықтарды жағу зауыттарының орны­на қалдықтарды өңдеу зауыттарын салу тиімдірек болар еді. Бұған цемент өнді­рі­сінде жағылатын көмірдің үлесін қал­дық­тарымен ауыстырған жағ­дай­да қол жеткізуге болады. Ол үшін қо­қыс­ты полигондарға көмбей, қалдық өң­дей­тін зауыттарда сұрыптап, кептіріп, ұсақ­тап, брикеттерге буып тастау керек. Қал­дықтарды жағу зауыттары қоқысты бір кВт/сағ 175 теңгеге бағаласа, мұны біз тегін жасауға дайынбыз», дейді Е.Ақымбаев.

WCA мәліметіне сәйкес осы жылы це­ментке әлемдік сұраныс артпайды, бірақ цемент бағасы құнының жоға­ры­лауы­на байланысты екі таңбалы санға өсуін жалғастырады.

«Дүниежүзілік цемент» қауым­дас­тығының (WCA) директоры Эмир Адыгүзел бағаның өсуіне қарамастан ең арзан цемент Түркияда екенін айтқан болатын. Лондонда өткен Дүниежүзілік цемент қауымдастығының бас ассамблеясында өнеркәсіп шығындарының өсуі күн тәртібіндегі мәселе екендігін, цемент өндірушілерінің кіріс шегі қысымда тұрғандығын, аталған өнімді өндірушілер, әсіресе дамыған елдер на­ры­ғында бәсекелестіктің артуы мен өндіріс шығындарының қалыптан тыс өсуі, энергия құнының жоғары ауытқуы цемент секторы сияқты энергияны көп қажет ететін өнеркәсіптік мекемелер­де қиындықтар туғызатындығы талқы­лан­ды.

«Цемент елдің дамуы үшін өте қажет. Бұл бүкіл әлемдік өсімнің ең маңызды стратегиялық элементі болса, Түркия, Үндістан және Африка елдеріндегі өндірушілер инвестицияларын қарқынды түрде жалғастырып жатқанда, батыс елдеріндегі кейбір трансұлттық цемент компаниялары жұмыстарын тоқтатты. Бұл трансұлттық цемент компаниялары дамып келе жатқан нарықтағы өздерінің цемент активтерін сатуды жалғастыруы мүмкін», деген еді Дүниежүзілік цемент қауымдастығының директоры.

Кеңес кезінде үздіксіз жұмыс істеген Өскемен, Қарағанды және Шымкент өңірлеріндегі цемент зауыттарының қа­тары кеңейіп, жаңа өндіріс орындарымен толығуда. 2006-2007 жылдары импорттық цементтің үлесі 35-38% көле­мін құрап, елдегі құрылыс материал­да­рына деген сұраныс артқан. Аталған жайлар аяқсыз қалмай Маңғыстау облысында қуаттылығы жылына 0,8 млн тонна өндіретін «KaspiCement» зауыты іске қосылды. Оған Heidelberg Cement 200 млн еуро салған. Өскемендегі Бұқ­тыр­ма цемент өнеркәсібінің жылдық қуаттылығы – 1,3 млн тонна. Бұдан бөлек, жалпы қуаттылығы 2 млн тонна болатын Қарағанды облысындағы Орталық Азия Цемент және Карцементті, малайзиялық холдингтің «Восток-цемент» өндірісі мен «Семей-цемент» және «Шымкент-цементті» қуаттылығы 0,3 млн тоннаны құрайтын «Жамбыл Недр» шағын өндірісі мен Ақмола облы­сындағы қуаттылығы 2,0 млн тонна­лық «Көкше-цемент», 2006 жылы құ­рыл­ған, қуаттылығы 1,0 млн тонналық Шығыс Қа­зақстан облысындағы «Қазақ-цемент­тер­ді» атауға болады.