Қалаға ағылған ауыл жастарының қатары жыл сайын көбейіп отырғаны қоғамды алаңдатуы керек. Жалпы, бұл – жылдар бойы шешілмеген әлеуметтік мәселенің кермек дәмі. Ушыққан мәселенің одан сайын асқынуына бейберекет жоспарланбаған ішкі көші-қонның да зор ықпалы бар. Яғни қала жағалаған азаматтардың санында ғана емес, өмір сүру сапасында да орасан алшақтық байқалып тұр.
Оның үстіне жарылқайды деп келген қаладан тапқан жұмысының сиқы тағы базарда арба сүйреу, күзетші болу немесе такси жүргізу мен кассирлік. Одан қалды тиіп-қашпа жұмыс, бүгін бар, ертең – беймәлім. Басында баспанасы да жоқ. Ауылдан безгенімен шаһар бауырына баспады. Себебі урбанизацияны бір жүйеге келтіруге дәл қазір мемлекеттің қауқары жетпей тұр. Бұл екеуінсіз әлеуметтік мәселелердің туындайтыны тағы анық. Ал мұның алдын алуға мүмкін бе? Заңды сұрақ.
Осыған орай белгілі ғалым, философия ғылымдарының докторы, Әлеуметтанушылар қауымдастығының жетекшісі Бақытжамал Бектұрғанова: «Көптеген идеологтің идеясы айқын болмауынан жастардың басым бөлігі ұлттық саясаттан тысқары қалды. Жастар идеологиялық басымдықтарды өздерінше іздеп жүр. Мемлекеттік идеология жастарды жұмылдыра алмады», деген пікірін алға тартты.
– Бұл үдерістің негізгі тренді – жалған урбанизация. Ауыл тұрғындары қалаға жаппай қоныс аударады, ал мұндай саны көп халықты қалалық орта өзіне бейімдей алмайды. Керісінше мигранттар қала өміріне ауылдық тұрмыс-салтын алып келеді. Мұның өзі көптеген маргинал топты қалыптастырып, бастысы – ұлттың бірігуіне нұқсан келтіреді. Мұның бәрі экономиканы жекешелендірудің жаңа циклын туындатып, оның тұрақты өзін-өзі қамтамасыз ететіндей деңгейге көшуін кейінге шегереді, – дейді Бақытжамал Бектұрғанова.
Дегенмен урбанизация реттеген елдер бар. Бізге сол дамыған мемлекеттердің тәжірибесінен көп нәрсені үйренуге болады. АҚШ пен кейбір Батыс Еуропа елдерінде субурбанизация жүре бастаған. Халық ірі қалалардың қала шетіне, шағын елді мекенге көшіп жатқаны туралы дерек бар. Бірақ мұның бәрі ауыл шаруашылығымен байланысты емес. Өйткені оларда қала мен ауыл өмірінің деңгейі бір-бірінен кем емес. Керісінше, шағын елді мекеннің әлеуметтік-экономикалық ахуалы қаладан да асып түседі. Демек, оларға шулы, газды қаладан гөрі ауылда тұрған қолайлы. Себебі мұнда адам жанына қажет барлық жағдай жасалған. Әлбетте, біздің ауылдық жермен салыстыруға мүлде келмейді. Қазақстанда жалпы, посткеңестік елдерде ауыл қай жағынан алғанда да қаладан 50-60 жылға артта қалып қойған. Екеуінің арасы жер мен көктей. Ауылдықтардың қалаға ағылуына да осы алшақтық себеп.
– Ауылда күнкөріс барған сайын қиындап кетті. Жұмыссыздық белең алды. Ауыл халқы мал, жер күтіміне шамасы келмейтін жағдайға жетіп қалды. Қол жетпес бағадағы арнайы техникалар, жем-шөптің қымбаттауы, көмірден бастап, тұрмыстық қажеттіліктердің еселеген бағамен жеткізілуі – міне, осының барлығы ықпал етпей қоймайды. Жастардың қалаға көшу себебінің қатарында осы мәселелер тұр. Шын мәнінде, ауыл аздаған фермерлер мен қоры бар тұрақты қызметтегі адамдар үшін ғана жайлы орын. Сондай-ақ біріншіден, ауыл адамы «Қала үлкен, қалайда жұмыс табылады» деп ойлайды. Екіншіден, ауыл адамдары әлеуметтік дискриминацияны сезінеді. Яғни қаладағыдай жоғары дәрежедегі мектеп, емханалар жоқ. Мысалы, дарынды балаларға арналған, «Назарбаев» мектебі секілді, тағысын-тағылар. Әрі қарай білімнің жоғарғы сатыларынан оқшау қалады. Таңдаулы жоғары оқу орындары, «Болашақ» бағдарламасы. Ауыл тұрғындары «2-сорт» сияқты қабылданады, – дейді саясаттанушы Айдос Бәдел.
Ауылды өз деңгейінде дамыту арқылы ұстап тұру қалаға ағылған көшті де тоқтады. Мұндай мүмкіндікті әлемдік тәжірибе көрсетіп келеді. Әрине, оның бәрі сәтті жүзеге асты деуге келмейді. Дегенмен әлем елдері ауылдық елді мекендерін сақтап қалуға әрекет қылып жатыр. Осы мәселені зерттегенде шетелдерде ауылға көшіп, ауыл шаруашылығымен айналысуға ықылас білдіргендерге мемлекет жан-жақты қолдау жасайтынын аңғардық. Арнайы жоба-жоспарлары жеткілікті. Айталық, АҚШ, Канада, Италия, Испания, Жаңа Зеландия, тіпті Ресейде де осы мақсатқа арналған арнайы бағдарламалар бар. Мәселен, деректерге көз салсақ, АҚШ-тың біраз халқы ауылдық жерде тұрады. Дегенмен ауыл шаруашылығымен айналысатындар үлесі 11 пайыз көлемінде екен. Атақты «Бір қабатты Америка» адамдардың жермен айналысуы – ауыл өмірін қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар нәтижесі. Бұл бағдарламалар үш блокқа бөлінген: тұрғын үй құрылысы, инженерлік нысандар салу және ауыл экономикасын дамыту. Осы орайда ауылдағы үйін жөндеу үшін 20 жылға 1%-бен 20 мың АҚШ долларынан аспайтын несие беретіндігін айтып өткен жөн. Ауыл шаруашылығы министрлігі сонымен бірге ауылда үй салуға да бөлек несие қарастырған. Канадада ауыл тұрғындарын қолдауға бағытталған «Home Grown Solutions» бағдарламасы жұмыс істейді. Жоба аясында бірнеше отбасына грант беріледі. Бұл қаржы негізінен үй салуға, жөндеу жұмыстарына жұмсалады. Ал Италияның ең тұрмысы төмен аймағы Молизеге көшіп келгісі келген тұрғындарға сол облыстың әкімшілігі адам басына ай сайын 700 еуродан (теңгемен 343 мың теңге) қаражат төлейді екен. Үш жылда бұл қаржы көлемі 24 мың еуродан аспауға тиіс көрінеді. Көшіп келушіге қойылатын басты талап – шағын қалаға орналасып, онда өзінің бизнесін ашуға міндетті. Бұдан қала әкімшілігі де құр қалмайды. Оған инфрақұрылымды дамыту үшін ай сайын мемлекет 10 мың еуро бөледі. 10 мың еуро теңгеге шаққанда бүгінгі бағаммен 4 млн 912 мың теңге.
Қарағанды