Еуразиялық экономикалық одақ: Мүдде мен міндет

Мәскеуде өткен жиыннан кейін Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөзі Қазақстан қо­ғамында да, көршілес елдерде де қызу талқы­ланды. Әсіресе Еуразиялық эконо­микалық одаққа қа­тысты көз­қарасы таңданыс тудыр­ғаны белгілі. Енді бәрін ретімен баян­дасақ.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Көпполярлы әлемдегі еура­зиялық интеграция» атты ІІ Еуразиялық экономикалық форумның пленарлық отырысына қатысты. Жиын сұрақ-жауап форматында өтті. Отырыс кезінде Президент одақ аясында шетін мәселе бар екеніне назар аударды. Мемлекет басшысының пайымдауынша, бұл – концептуалды шындық немесе ескеруге тиіс ерекшелік.

«Бұл – Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы Беларусь пен Ресей мем­лекеттерінің одағы. Бұл одақтың тұжырымдамалық және идеологиялық негізі өте салмақты. Белорус пен орыс халықтары тарихының ортақтығын, тіліндегі, мәдениетіндегі, дініндегі біре­гейлікті өзара мойындау, яғни бір халық – бір мемлекет екенін мойындау. Демек ЕАЭО-да одақтас мемлекет бар. Әлемдік саясат тарихында ерекше прецедент немесе құбылыс пайда болды – саяси, құқықтық, әскери, эко­номикалық, валю­талық, мәдени, гуманитарлық кеңіс­тік­тері ортақ, одақ­тас үкіметі мен пар­ламенті бар «екі ел, бір мемлекет» формуласы бо­йынша мемлекет құ­рылды. Тіпті қазір ядролық қару да екеуіне ортақ. Сон­дай-ақ Қазақстан, Қырғызстан және Ар­мения қатысқан интеграцияның тағы бір деңгейі бар. Біз бұл шындықпен санасуымыз керек. Мұндай жағдайда қалай жұмыс істейміз? Бұл – концептуалды мәселе. Осы экономикалық форумда атал­­ған мәселені талқылауымыз керек деп са­­наймын», деді Мемлекет басшысы.

Президент Қ.Тоқаевтың Мәскеудің қақ ортасында, ұйымға мүше мемлекеттер басшылары төрт көзі түгел қа­ты­сып отыр­ғанда мәселені осылайша төтесінен қоюы кей адамды таңғал­дырса, енді бірінің шамына тигендей. Мұны бірқатар бұқа­ра­лық ақпарат құ­ралдарында жарияланған мақа­ла­лардан байқауға болады.

Мемлекет басшысының қара қылды қақ жарып, әділін айтып жүргені күні кеше емес. Бұған дейін де Қ.Тоқаев Украинаға қатысты көзқарасын ашық білдіріп, «ЛНР» және «ДНР» деп аталатын аймақтардың тәуелсіздігін мойын­дамайтынын жеткізген-ді. Президент сол кезде де Ресейдің астанасында отырып ойын нақтылады.

Ұлттық құрылтай мүшесі Қазбек Май­гелдинов Президент Қ.Тоқаевтың Еура­зиялық экономикалық одақтың одан әрі дамуы тек экономикалық ба­сым­дыққа негізделуге тиіс деген тезисі басты трендке айналғанына назар аудар­ды.

«2019 жылы Мем­лекет басшысы «2025 жылға қарай біз өзара саудадағы кедергілерді жоюға және тауар­лар­дың, қызметтердің, капи­тал­­дың, жұ­мыс күшінің шынымен еркін қоз­ғалысын қамтамасыз етуге үміт­те­не­міз», деген еді. Кеше де осы мә­се­лені қайта еске салды. Шын мәнін­де, эко­но­м­икалық одақтың осындай тең­сіз­дік олқылықтарын шешудің орнына, соңғы уақытта Ресей тарапы ұйымды саясиландыруға тырысқан сыңай танытып отыр. Оған қоса бірыңғай валютамен немесе бізбен бірге пысықталмаған кейбір шешімдерді міндетті түрде қол­даумен байланысты жобаларды ұсынғаны тағы бар. Яғни олар ше­шім шығарады, содан кейін бізден оларды қолдауды талап етеді. Кеше Мемлекет басшысы ерекше атап өткен одақ ішін­де­гі – Ресей мен Беларусь одағы. Ресеймен көршілес ел болудан ешқайда кетпейтініміз анық, ортақ 7 мың шақырым шекара арқылы бір-бірімізбен сауда жасауды жалғастыруымыз керек. Басты мәселе – Ресейге қарсы санк­ция­­лар­ салынып жатқанда есеміздің кет­пеуі туралы ойланған жөн», дейді Қ.Майгелдинов.

Сарапшының сөзінің жаны бар. Расында, Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы ынтымақтастық қар­қынды дамып келеді. Одаққа мүше мем­лекеттер макроэкономикалық тұ­рақ­­тылығын сақтап, экономикалық өсім қарқыны мен өзара сауда көлемі арт­тыр­ған. Мәселен, ЕАЭО құрылғаннан бері Қазақстанның Одаққа мүше елдермен арадағы тауар айналымы 74 пайызға ұлғайған. Ал экспорт 98 пайызға өсті.

Саясаттану және халықаралық қа­ты­нас­тар ғылымдарының докторы Виктория Кларк жиындағы ең өзекті мәселені Президент Қасым-Жомарт Тоқаев айтқанына назар аударады. The Geopolitics сайтына жазған мақаласында автор Қазақстан Еуразиялық эко­но­ми­ка­лық одақты саяси ұйымға ай­нал­дыруға мүдделі емес екенін ашық біл­діргенін жазады.

«Президент Тоқаевтың сөзінен бір­неше қорытынды жасауға болады. Бірін­шіден, Қазақстан толық тәуелсіз және сыртқы саясатын дербес жүргізеді. Әл­бет­те, бұрын да солай еді. Бірақ кей сарапшы Ресеймен тарихи, экономикалық және мәдени байланысын ескере отырып, Қазақстан шын мәнінде, тәуелсіз сыртқы саясат жүргізе ме деп күмәнмен қараған-ды. Президент Тоқаев ЕАЭО саммитінде сөйлеген сөзінде өз елінің сыртқы саясатына ешқандай сыртқы субъекті ықпал жасамайтынын ашып айтты», дейді В.Кларк.

Автор, сондай-ақ, Кремль билігінің түпкі мақсатына қарамастан, Еуразиялық экономикалық одақ экономикалық блок ретінде қала беретініне назар аударады. Оның пайымдауынша, Қазақстан – гео­графиялық жағынан ЕАЭО-ның ең ірі мүшесінің бірі. Сол себепті Қазақ­стан­ның қолдауынсыз саяси интеграция мәселесі алға жылжымайды. Ал Қазақстан ешқандай саяси интеграцияға қосылмайтынын ашып көрсетті. «Осы мәселерді ескерсек, ұйым тек экономикалық одақ болып қала бермек», дейді автор.

«Үшіншіден, ЕАЭО-ның басқа елдермен, атап айтқанда, ЕАЭО-ның негізгі саяси және экономикалық се­ріктесі Қы­­таймен ынтымақтастығын арттыру мүм­кіндігі бар. Президент Тоқаев Қы­тай­­мен, Мысырмен, Үндіс­танмен, Иран­мен, Израильмен, Сер­биямен, Вьет­наммен, басқа да серік­тестермен ынтымақтастықты ЕАЭО жетілгендігінің және халықаралық қоғамдастықтағы тану мен ықпалды арттыру жолындағы сауда-экономикалық тартымдылығының маңызды көрсеткіші деп атады.

Сайып келгенде, Қазақстан ЕАЭО елдері мен сыртқы серіктестер ара­сындағы сауда-экономикалық ынты­мақ­тастықты арттыруға ашық. Сонымен қатар Батыс шенеуніктері мен бизнес өкілдері Қа­зақ­стан Президентінің ЕАЭО-ны сая­си ұйымға айналдырмау жөніндегі көз­қа­расын құптайды. Бірлескен мүше-мем­лекеттердің кез келген қысымына қара­мас­тан, Қазақстан өзінің көпвекторлы сырт­қы саясатын ұстанатыны анық», дейді В.Кларк.

Журналист Асхат Қасенғали Еур­азия­­лық экономикалық одақ форумында Мемлекет басшысы атап өткен мәселе өте маңызды екенін алға тартады. Оның па­йымдауынша, ұйым кей мүшелеріне тиімсіздігін көрсетіп отыр. Сол себепті келешекте одақтың қаншалықты қажеті бар деген әңгіме талқылануы мүм­кін.

«Мемлекет басшысы сөз арасында ЕАЭО ішінде екі интеграция болып жатқанын айтты. Бірі – Ресей мен Беларусь арасындағы интеграция. Ол тек экономика емес, саяси, әскери, мәде­ни, ғылыми тұрғыдан да жүріп жатыр. Тіпті ортақ ядролық қаруы. Бұл – 1997 жылы Ресей мен Беларусь бірлесе жаса­ған «Одақтас мемлекет». Екіншісі – Қазақ­стан, Қырғызстан, Армения қатысып жат­қан интеграция. Міне, Президент осы екі интеграцияны анықтап алу керек­ті­гіне назар аударды. Яғни осы жиында екі интеграцияның аражігін ажыратып, шешу керектігін меңзейді. Бұл қан­ша­лық­ты маңызды және бұл мәселе ме? Маңызды. Себебі Ресей мен Беларусь арасындағы өзара интеграцияның мақсаты екі мемлекетті бір елге айналдыруға ба­ғыт­талған. Ортақ парламент, ортақ қор­ғаныс саласы бар. Бірақ соңғы уақытта дәл сол интеграцияны Лукашенко ЕАЭО-ға тән іспетті айтып жүр. Сол арқылы ЕАЭО-ны экономикалық сипаттан сая­си сипатқа жылжыта түспек сияқты. Бұл Лукашенконың сөзімен айтылса да, негізгі түпкі ой қайдан шыққанын байқау қиын емес. Сондықтан оған жол беруге болмайды, мәселе ретінде қарастырып, айту керек», дейді А.Қасенғали.

Сондай-ақ осы форум барысында тағы да бірқатар өзекті мәселе айтылды. Соның бірі – экономикалық ынтымақтастықты одан әрі тиімді арттыру мәселелері. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев атап өткендей, Еуразиялық экономикалық одақтың геог­рафиялық аумағы орасан зор екенін ескер­сек, өзара инфрақұрылым байланысын дамыту мәселесі аса маңызды басымдықтың бірі болып қала береді.

Стратегиялық зерттеулер институты сарапшысы Әділ Кәукенов Қазақстанды Еуразияның жүрегі, Батыс пен Шығысты байланыстыратын өркениет деп есеп­тейді. Сондықтан мемлекетіміз көршілес ел­дермен достық қарым-қатысты сақ­тап қана қоймай, аймақтық өзара ық­пал­дас­тық­ты дамытуға ерекше ден қойып отыр.

«Президент Қасым-Жомарт Тоқаев­тың ЕАЭО жұмысына қатысуға арнал­ған кезекті сапары Қазақстанның ұс­та­нымын нығайтуға бағытталған сая­сатты күшейтті. Атап айтқанда, Пре­зидент одақтың Қытаймен байланысының ма­ңы­­зы­на назар аударып, аталған мемлекетпен және бүкіл Шығыс Азиямен жұмыс істеу үшін инфрақұрылымды белсенді түрде құрып жатқанын атап өтті. Сонымен  қатар Қасым-Жомарт Тоқаев Қытайдың Сиань қаласының құрғақ портында қазақ­стан­дық логистикалық орталықтың құры­лы­сын және Қытаймен Бақты-Тәшен (Шәуешек) жаңа теміржол өткелін құру туралы хабарлады», дейді Ә.Кәукенов.

Одақ аясындағы басым­дық екі ба­ғытта дамуға тиіс. Бірін­шіден, одаққа мүше елдердің көлік және коммуникация салаларындағы интеграция­сына мән беріледі. Екіншіден, көлік-ло­гис­тика саласындағы халықаралық мәсе­ле­лерді жүзеге асыру және үшінші елдермен ынтымақтастықты дамытуға ден қойылады.

Қ.Тоқаев осы орайда Шығыс пен Батысты байланыстыратын Еуразиядағы маңызды әрі ауқымды бастама – «Бір жол – бір белдеу» жобасына тоқталды. Президенттің бұған мән беруі бекер емес. Қазірдің өзінде жүзеге асырылған бастамалардың арқасында еліміздің аумағы бойынша Еуропа мен Азияны байланыстыратын халықаралық маңызы бар 6 автомобиль, 9 теміржол және 4 әуе дәлізі өткен. Оның үстіне, аталған жоба Шығыстан шыққан тауарларды Батысқа жылдам жеткізуге мүмкіндік береді.

Бұған дейін Қытай өз өнімін Еуропаға теңіз арқылы, Үнді мұхитын кесіп өтіп, бір айдан астам уақытта жеткізіп келген-тұғын. «Бір жол – бір белдеу» бастамасы арқылы оның мерзімін әжептеуір қысқартты. Сол себепті бұл мәселеге Бейжің билігі ерекше мән беріп отыр. Осы орайда, Президент Қ.Тоқаевтың Қытайға барған мемлекеттік сапары кезінде Сиань қаласындағы құрғақ портта Қазақстанның логистикалық орта­лы­ғы­ның іргетасы қаланғанын атап өткен жөн. Аталған порт Орталық Азияға, Еуропаға, Түркияға, Иранға тікелей контейнер пойыздарын жөнелтетін негізгі хабқа айналатыны анық. Сонымен қатар Бақты-Аягөз учаскесінде теміржол бай­ла­нысын іске қосу және Қытай бағы­тын­да бөлек шекара өткелін салу жоспарланып отыр.

Бұдан бөлек, жоба іске қосылғалы оған қатысқан мемлекеттер мен Қытай­дың тауар айналымы күрт артты. Мә­се­лен, былтыр екі ел арасында темір­жол арқылы 23 миллион тонна жүк тасымалданды. Бұл – бұрын-соңды болмаған көрсеткіш. Биыл бірінші тоқсанда жүк транзиті 35 пайызға артып, 7 мил­лион тоннадан асты. Қытай – әлемдегі ең үлкен нарықтың бірі. Елде халық саны көп болғандықтан, сырттан келетін соны тауарларға мұқтаж. Сол себепті «Бір жол – бір белдеу» жобасы  – Батыс пен Шығысты ғана байланыстырып қоймайды, сонымен қатар мол табыс әкелетін бастама.

Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев форум­да сөйлеген сөзінде тағы бір мәсе­леге назар аударды. Яғни физика­лық инфра­құ­рылымды дамытудан бөлек, «жұм­сақ» инфрақұрылымды қалып­тас­ты­руға баса мән беру қажетін атап өтті.

«Цифрландыру, кедендік әкімшілен­діру ісін оңтайландыру және әкімшілік жүктемені азайту қажет. Жалпы, қазір біз Еуразияда бұрын-соңды болмаған жаңа көлік құрылымын қалыптастырып жатырмыз десек, артық айтқандық емес. Бұл іске тыңғылықты әзірлікпен әрі жұмыла кіріссек, біршама экономикалық және сая­си пайдаға кенелеміз. Бізде толыққанды және конструктивті ха­лық­ара­лық ынты­мақ­тастықтың қан­шалықты маңызды екен­дігі туралы ортақ түсінік бар деп ой­лай­мын», деді Қ.Тоқаев.

Осыған байланысты Президент одақ аясында халықаралық ынтымақтастықты да­мытуға басымдық беріп, оның таны­­мал­дылығын, сонымен қатар халық­аралық қоғамдастық алдындағы беделін  арт­ты­ру­дың маңызына тоқталды. Мұн­дай көз­қа­растың жиын барысын­да айтылуы бекер емес. Кез келген ұйымның әлеуеті онымен серік­тес мемлекеттердің көптігімен және қуатымен өлшенетіні белгілі. Сол себепті Қытай, Үндістан се­кілді Азиядағы үлкен нарыққа қол жет­кізу – өзекті мәселе. Қа­зіргі таңда бұл бағыттағы жұмыс ішін­ара жүр­гізіліп жатыр. Мәселен, былтырдан бері Индонезиямен, Біріккен Араб Әмірліктерімен еркін сауда жөнінде келісім талқылану үстінде.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Мәскеуге сапары барысында Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңестің кезекті отырысына қатысты. Атал­ған жиын кезінде Президент бір­қа­тар маңызды мәселені атап өтті. Соның бірі – одақтың әлеуетін мейлінше тиімді пайдалану. Сол себепті ұйымға мүше мемлекеттер арасында тауар қозғалысы еркіндігін қалыптастыру керек.

«Шын мәнінде, кедергісіз бірыңғай нарық қалыптастыру, үшінші елдерге тауарлардың кедергісіз тасымалдануын қамтамасыз ету маңызды. Осы мақсатқа қол жеткізу үкіметтер мен Еуразиялық экономикалық комиссия жұмысының негізгі бағыты болуға тиіс деп ойлаймын. Интеграция дамуының қазіргі кезеңінде аталған мәселе бойынша біз «жағдайға бай­ланысты шешімдер» қабылдау әді­сінен, ситуативті келісімдерден, «қол­мен басқару» тәсілінен бас тартуға тиіспіз. Бізге толыққанды әрі жүйелі жұ­мыс істейтін ішкі нарық қажет», деді Қ.Тоқаев.

Саясаттанушы Бауыржан Серікбаев­тың айтуынша, экономикалық интегра­ция­н­ың жетістігі стратегиялар, келі­сім­дер және шешімдердің санымен емес, керісін­ше, жаңа өндірістер, техноло­гия­лар және жұмыс орындарымен баға­ланады.

«Мемлекет басшысы «Біз үшін, 2015 жылғы шартта көрсетілгендей, ЕАЭО ая­сын­дағы интеграция, ең алдымен, эко­но­микалық сипатқа ие» деп, ұйымның экономикалық тұрғыда дамуына баса назар аударды. Қазақстан Еуропалық Одақ, АҚШ, Түркі мемлекеттері, іргеміздегі барлық көршілерімізбен және әлемнің барша елдерімен өзара тең әріптестікке негіз­дел­ген, ұлттық мүддемізден туын­даған прагматикалық жолмен эконо­ми­калық, дипломатиялық байланыс орнатып ке­леді. Аталған ұйымның да еліміз үшін негізгі артықшылықтары – бірыңғай ке­дендік нормалар базасында экспортты жеңілдету, бажсыз сауда, әлемнің басқа экономикалық макроаймақтарына шығатын жаһандық көлік жолдары сынды экономикалық мүмкіндіктер. Жаhандық экономикалық көр­сеткіштердің құбыл­ма­лылығына қарамастан, 2022 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан экономикасы ІЖӨ-нің 3,1 пайыз (225,2 млрд) доллар деңгейіндегі өсу қарқынына қол жеткізді. Алдағы уа­қыт­та да халқымыздың әл-ауқатын жақ­сарту мақсатында дипло­ма­тиялық, эко­номикалық байланыстарымызды әлем­нің барша елдерімен, барлық көр­­шілерімізбен тең әріптестік пен мем­лекеттік мүддеден туындаған праг­ма­тикалық ұстаным негізінде дамыта береміз деген сенімдемін», дейді Б.Серікбаев.