Сараптама нарығын алаңдатқан құжат

Министрліктің ұстанымына салсақ, бұл құжат құрылыс пен жобалау және са­рап­­тама нарығындағы сапаны арттыруға бағытталған. Биыл Түркияда зілзала салдарынан туындаған трагедия да бұйрық жобасының дайындалуына ықпал еткен болуы мүмкін. Алайда «Сараптама ұйымдары палатасы» мүшелерінің пайымына салсақ, кәсіби мамандар бұл бұйрық жобасы құрылыс жобаларына сараптама жасау нарығында монополияның ұлғаюына соқтырады. Сол үшін де бірнеше айдан бері оның күшін жоюға тырысып жатыр. Таяуда аккредиттелген «Сараптамалық ұйымдар палатасы» Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің құрылыс жобаларын сараптау саласын мемлекеттік монополияға қайтару әрекетіне байланысты Мемлекет басшысына және Бас прокуратураға хат жолдап, мәсе­ле­нің оңынан шешілуіне араласуын сұрады.

Аталған хатта көрініс тапқан дәйек­тер­ге қысқаша тоқтала кеткеніміз жөн болар. Біріншіден, Индустрия және инфра­құ­ры­лым­дық даму министрлігі әзір­леген құжат отандық бизнестің мүддесіне кері әсер етеді. Ол Президенттің 2022 жылы 8 ақпанда өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысындағы құ­ры­лыс нарығын демонополизациялауға және оның бәсекелестік ортада дамуына ықпал ету шараларын қабылдау жөніндегі тапсырмасына қайшы келеді. Сонымен қатар «100 нақты қадам» ұлт жоспарындағы «Жобалау-сметалық және жобалау құжаттарын сараптамадан өткізуге байланысты мемлекеттік монополиядан біртіндеп бас тарту. Жобаларды сараптауды бәсекелесті ортаға тапсыру» деп тайға таңба басқандай көрсетілген 47-қадамға да сай келмейтіні айтылған.

Сараптама ұйымдардың пікіріне ден қой­сақ, бұйрық жобасы Индустрия министр­лі­гінің қолданыстағы заңнамасының нормаларын бұза отырып дайындалған. Кәсіпкерлік кодексте және «Құқықтық актілер туралы» заңның 19-бабының 3-тармағына сәйкес, жеке кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін қоз­ғайтын нормативтік құқықтық актілердің жоба­ларына қатысты реттеушілік әсерді талдау міндетті түрде жүргізілуге тиіс. Осы және бас­қа да аргументтерді алға тартқан құрылыс на­ры­ғындағы Сараптама ұйымдар палатасы мәсе­леге Бас прокуратура мен Мемлекет бас­шы­сының араласуын сұрауға мәжбүр болып отыр.

Министрлік ұсынысы бойынша, 4-5 қабат­ты тұрғын үйлерге, 150 адамдық сыйым­ды­лы­ғы бар спорт және мәдени нысандарға, 800 адамға арналған сауда, ойын-сауық нысандарына, 600 оқушы баратын мектеп, гимназия және лицейлерге «Мемлекеттік сараптама» республикалық мемлекеттік кәсіпорны сараптама жасауы керек. Бұл сапаны арттыру үшін қажет. Ал бұл жұмысты атқаруға «Мем­лекеттік сараптама» мекемесінің қауқа­ры жете ме? Жалпы, мемлекеттік сараптама жыл сайын қарастыратын жобалардың жал­пы саны 2 500-ден аспайды екен. Ал жеке сараптама орталықтары жыл сайын 13 мыңнан астам сараптаманы жүзеге асырады. Оның 30 пайызының өзі 3 мың жобадан асып түседі. Яғни жаңа құжат бойын­ша, мемлекеттік экспертизаның иығына түсе­тін салмақ 150 пайызға артады деген сөз. Бұрын­ғы­мен салыстырғанда 2 жарым есе ұл­ғайған жобаларға сараптама жасауға мем­ле­кеттік сараптама жасаушылар дайын ба? Мәселеге осы сауал тұрғысынан үңілген жөн сыңайлы.

«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлік палата­сы­ның алаңында осы мәселенің талқыланып жат­қанына екі айға жуықтады. Оған құры­лыс нарығындағы сарапшылардан бөлек Ин­дустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі, Монополияға қарсы агенттік сынды мемлекеттік органдардың өкілдері жүйелі түрде қатысып жүр. Күні кеше ғана осы тақырып дөңгелек үстел тақырыбына арқау болған еді. Дөңгелек үстелге қатысқан Пар­ламент Мәжілісінің депутаты Болатбек Нәжметдинұлы да мемлекеттік сараптаманың әлеуетіне қатысты мәселе көтерді. Ол қазіргі таңда жалпы 100 пайыз сараптаманың 18 пайызын мемлекет бақылайтынын, ал қалған 82 пайызы жеке сараптама ұйым­да­ры­ның құзыретіне жататынын айта келіп: «Ресурстары мен инфрақұрылымы жоқ мем­л­­­екеттік сараптама жұмыс көлемінің 60 па­йыздан астамын алса, оны қаншалықты игере алады?» деген орынды сауал қойды. Әрине, министрлік өкілі бұл жүкті арқалауға әлеуеті жеткілікті екенін айтып отыр. Алайда сарапшылар қауымы бұл мәселенің құрылыс нарығына тигізетін теріс ықпалы көп ұзамай көріне бастайды деген пікірде.

Дөңгелек үстелде Сараптамалық ұйымдар палатасының басқарма төрағасы Бірлік Ережепов Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің түзетулері ең бірінші кезекте, құрылыстағы мемлекеттік жобаларды сараптау саласындағы мемлекеттік монополияны күшейтуге бағытталғанын және мемлекет бекіткен бағдарламалық құжаттарға қайшы келетінін атап өтті. «Бұйрық сарапшылар қауымдастығында үлкен резонанс тудырды. Аталған құжатқа қатысты 270 қарсылық пен келіспеушілік келіп түсті. Қауымдастық мүшелері бұл бұйрықтың түпкі мақсаты мемлекеттік емес сараптама институтын біртіндеп жоюға бағытталған деп санайды. Бұл қағидаларды өзгертудің қажеті жоқ. Өйткені барлық аса күрделі мемлекеттік маңызды әлеуметтік жобалар, сондай-ақ азаматтардың тіршілігін қамтамасыз етуге әсер ететін жобалар және адамдар көп болатын ғимарат жобалары қазірдің өзінде мем­ле­кеттік монополияда», деді Бірлік Ережепов.

Тағы бір айта кетерлігі, мемлекеттік са­рап­таманың бағасы жеке сараптама жасау­шы ұйымдар қойып отырған бағадан жоғары. Сәйкесінше, құрылыс нарығындағы баға көтеріліп кетпей ме деген заңды зауал туын­дайды. Онсыз да бағаның төмен емесін ескерсек, бұл да маңызды сұрақ.

Ұлттық палата өкілдерінің пікірінше, жаңа бұйрық арқылы уәкілетті орган құры­лыс жобаларын мемлекеттік емес сараптау институтының жұмысын әлсіретіп, са­рап­тама көлемін мемлекеттік сараптама ұйы­мының құзыретіне беру арқылы осы сала­да­ғы нарықты іс жүзінде монополиялайды. Өкілетті органның жүргізіп отырған саясаты іс жүзінде жобаларды мемлекеттік емес са­раптау институтының тарап кетуіне әкеп соғады. Олар жұмыс істеп тұрған мемлекеттік емес сараптама ұйымдарының көпшілігі өз қыз­­меткерлерін тоқтатуға, мамандары мен сарап­шыларын қысқартуға мәжбүр болатынына сенімді.

Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің сәуір айында шыққан құ­жаты құрылыс нарығына сараптама жасау нарығында осындай алаңдаушылық туғызып отыр. Монополияға қарсы агенттік пен Әді­лет министрлігі Сараптама ұйымдарының пала­тасының ұстанымын қолдау білдіріп отыр­ғанын да айта кеткен жөн. Оны дөңгелек үс­телде Парламент Мәжілісінің депутаты Болатбек Нәжметдинұлы да айтып өтті. Құ­ры­лыс нарығына айтарлықтай әсері болатын құжатқа қатысты қандай шешім қабыл­да­нарын уақыт көрсетеді. Қалай болғанда да, сарапшылар өз ұстанымдарын соңына дейін қорғауға әзірміз деп отыр.