Элле Майларттың Түркістан сапары

Элла Майларттың ғұмыры шытырман оқиғаларға толы болғаны сөзсіз. Ол  өзін батыл зерттеуші, ХХ ғасырдың басындағы ең танымал әйел сая­хатшы ретінде танытты. Оның спорт саласындағы өмірі де жетістіктерге толы еді. Майларт 1924 жылы алғаш рет Париж Олим­пиадасында жалғыз қолмен қайықпен жүзу жарысында өз елі атынан тамаша нәтижеге қол жеткізді, содан кейін халықаралық шаңғы командасының мүшесі болды. Осындай кәсіби әуестік Майларттың шығысқа саяхаттауға деген арманына бастау болды.   Женевадағы шалқыған тұрмыс­тан бас тартып, алыс та бейтаныс елдерге саяхат жасап, басқа елдердің мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін өз көзімен көруге ниеттенеді.

Майларт Жерорта теңізін ке­сіп өтіп, әйгілі жиһанкез Питер Флемингпен бірге Бейжіңнен Кашмирге дейін жол тартты, рухани ағартушылық туралы ізденіп, Тибетті аралады, тіпті сол тұстағы соғыстан зардап шеккен Еуропадан 4000 миль жолды басып өтті. Алайда Майларттың өткен ғасырдың 30-жылдарының басында Орталық Азияға жаса­ған жеке сапары оның шытырман оқиғаға толы өмірінің жарқын сәті болып тарих бетінде қалды. Моңғолияның Тянь-Шань тауларынан жолға шыққан Майларт сол тұста әлемге жұмбақ болып көрінген Ташкент, Самарқанд, Бұхараны зерттеп, Әмудария­ға ат басын бұрады. Түйеге мініп, Арал теңізінің шығысындағы Қызылқұм шөлін жалғыз кесіп өтіп, қауіпті бақылау бекет­те­рі­нен із жасырады.

«Түркістан өлкесі» – оның қырғыз бүркітшілері, кеңес ода­ғының құпия органдарымен, әлі күн­ге дейін Орталық Азиядағы қаңырап бос жатқан даланы мекендеген мәңгілік көшпелілер туралы тамаша еңбегі. Кез кел­ген кітап өз оқырманына өткен күндерге қайырыла қарау, сол кездегі қоғамның бейнесін тү­сіну мүмкіндігін бере алаты­ны шындық. Алғаш рет Ұлы­бри­танияда «G. P. Putnam’s Sons» баспа үйі басып шығарған бұл кітаптың екінші тарауы тұтастай оның Түркістан топырағындағы сапарына арналады.

«Самара! Үлкен станса, түр­лі-түсті адамдар жүр. Ал біз Маг­нитогорскіге аттанғалы тұр­ған пойызға отырдық», деп өз са­парынан деректер келтірген автор нені көрсе, соны шынайы қаз қалпында қағазға түсіріп отырған. Сосын ол Алматыдан пойызға мініп жолға шыққан Саид Ахмет дейтін қазақтың есімін сөз арасында келтіреді. Көзі көкшіл, басы домалақ, ол университеттің педагогика кур­сын бітіріп, Мәскеуге бара жат­қанын айтады. «Қазақ деген атау еркін деген мағынаны білдіреді, қазір Түркістан топырағында тұратындарға Түркістан ал­қабы атауы берілген» деген та­ри­хи дерек те оның осы кіта­бында айтылады.

Айналасына көз жүгіртуден жалықпаған Майларт шалғай­да Арал теңізін көреді. «Құмды шөлдің ортасындағы станса­дан алысырақ барып пойыз тоқтай­ды. Кенет көне, бұлыңғыр жүз­ді, шалбары мен көйлектерінің гүлді мақтасы ұзын қара кеудешелерге жалғасқан қазақ әйелдері еңкейіп, самаурында сақылдап қайнап тұрған суды сатып жатыр», дейді. Оның бұл дерегі қазақ әйелдерінің күн­көріс үшін сонау ерте кезде-ақ саудаға ойысқанын, отбасы қа­мын ойлағанын білдіреді.

Майларт мін­ген пойыз түн­нің бір уағында Түр­кістанға аялдайды. «Біз сөм­ке­лерімізді түсіріп жатқанда, бірнеше жас жігіт сол жақтағы шағын тау сілемінде жаңадан ашылған қор­ғасын кенін зерттеу­ге келген экспедиция жетекшісі, сақалды кісіні қоршап тұрды». Қазақ даласындағы жерасты бай­лы­ғының құнары осы ұлы даланы асырап келе жатқан мәңгі­­лік қазына. Бұл құбылыс жиһан­кез Майларттың назарынан тыс қал­майды. Сол үшін де ол жұрт­ты қасына ертіп, әлде бір іргелі жұ­мысқа бел шеше кіріскелі тұр­ған экспедиция жетекшісін анадай­дан анық таниды, бірақ есімін ­ашып жазбайды. Сірә, олар тура­лы қасындағы жол се­ріктерінен ­немесе бірге сапар­ға шық­қандардан сұрап білсе керек.

Кітаптың келесі бір тарауында ол Алматы туралы көне деректі келтіреді. «Бұл қала 1854 жылы құрылған, Қазақстанның астанасы. Халық саны 1929 жылы елу мың болса, 1933 жылға қарай олардың саны жүз елу мыңға жет­ті» деген ақпаратты алға тар­тады. Қалай десек те, мейлі кім жазса да, мұндай ескі жазба­лар кешегі тарихымызды тануы­мыз үшін өте қажетті болмақ. Өйткені, Ресейдің боданында бол­­ған жылдардағы ғасырға жуық тарихымыз көбінесе орыс ға­­лымдарының көзқарасымен жа­­зылғаны шындық. Бұл қазіргі қа­зақ баласы үшін арқаға аяздай бататын мәселенің бірі. Сол үшін бізге шетелде жариялан­ған, еш­қандай цензураға түспеген ма­териалдар тарихи санамыздың шы­­найылығына көмектеседі.

«Сырдарияның үлкен иірім­дері бар. Мен оны ертеден біле­мін». Сырдарияны білетіні – оның картадағы мемлекеттер­дің жағдайымен қанық екендігі. Алыстан ат арытып келген бір саяхатшының сенің жеріңді бі­лемін деуінен асқан жылы сөз бар ма? Майларт бұл тұрғыдан өз міндетін асыра орындаған жиһанкез ретінде есімізде қала­тыны белгілі.

Өзі білмейтін жердің ұңғыл-шұңғылы көп екені сөзсіз. Біздің швейцариялық саяхатшымыз да осындай күйді бастан өткізіп­ті. «Мұстафа маған қырық сомға бір жұп пима сатып әкеліп берді, енді мені нағыз қазақтан ажы­ра­та­тын ештеңе қалған жоқ», дейді ол Қызылқұмға сапарындағы бір сәтін еске алып. Сосын ол Тақ­такөпір дейтін жерге де ат ба­сын бұрғанын мақтанышпен айта­ды. Сапары өзіне ұнағаны сөзсіз, ол әр уақытын ақ пейіл елдің ішін­де, аспаны ашық алқапта өт­­кізіп жатқанына өкінбеген сы­­ңайлы. Бірақ оны алда күтіп тұр­ған қиындық көңіл ауанын уайым өлкесіне қарай бұрғанын да сезіндік. Кітапты парақтай келе, біз оның Қызылқұм аңға­рын мекендейтін қазақ малшы­ла­рының ескі суреттеріне кез­дес­тік. Осыдан бір ғасырға жуық уақыт бұрын түсірілген бұл суреттер көзге оттай басылады. «Қы­­зылқұмда мал жайып тұр­ған үш қазақ» деп түсіндірме берілген бұл суретте сол кездегі ақ көңіл малшы қауымының шы­найы келбеті түсіріліпті. Ал келесі бір сурет «Шөл дала­дағы босқындар» деп аталыпты. Майларт келген уақыт қа­зақ даласындағы аштық қасі­ретінің екінші кезеңіне тура келеді. Суреттегі үш кісі әлде бір бағытқа қарай жол тартып бара­ды. Алдында кішкентай ­қыз, ортада басына қазақы киме­­шек ­киіп, жүк көтерген қарт әйел, со­­ңын­да келе жатқан адам атқа тең­деп жүк артыпты. Бұлыңғыр сурттен қазақ тарихындағы сол бір нәубет кезеңнің бейнесі анық көрінеді.

Осы мақаланың басында біз оның Қызылқұмды түйемен ­жү­­ріп өткенін айтып едік. «Үш үлкен киіз үй үшбұрыш болып қаз-қатар тұр. Мен мінген түйе тізерлеп шөкті. Мен Ахметәлінің киіз үйіне кірдім. Айналамыз тап-таза ауамен тыныстаған ұлан-ғайыр дала. Әкесінің сегіз жүз қойы бар кезінде Нұрманның үйі осында қоныстаныпты. Қыста олар Қызылқұмда қыстауда болады екен, бірақ сексеуілі мол шығысқа қарай орын тебетін сәттері де бар. Ал жазда ол Арал­дың батысына қарай суы жақы­нырақ, жазғы жайылымдық жер­лері бар Қарақұмға қарай көш түзейді». Мұнда ол атап отырған кісілер Қызылқұмдағы малшылар қауымы болса керек. Жазбаның бір жерінде ол Қызылқұмның кешкі шапағын суреттеп, ай бат­қан сәтті апельсинге теңейді.

Біз парақтап шыққан саяхат естелігі кешегі қазақ даласының келбеті мен халқымыздың өткен ғасырдағы тұрмыс-тіршілігін көз алдымызға жайып салады. Тасқа басылған тарих деген осы болар. Элле Майларт 1997 жылы 94 жасында қайтыс болды. Артында көптеген еңбек қалды. Аталған еңбектің соңында автор «Ойымда жүрген ең маңызды сапарым осылай аяқталды. Салевен, 1933 жылдың қарашасы» деп қол қояды. Күллі әлемге танымал әйел саяхатшы деп танитын Майларттың ата-бабаларымыз мекендеген киелі Түркістан даласына келіп, халқымыздың мә­дениетімен танысуы, сапарын кітап етіп жазып, Батыс қоғамы­на таныстыруы – біз үшін үлкен олжа. Былай қарасаң, дүние алма­кезек. Кешегі күндері олар біз жаққа ағылды, ал қазір біз батыс елдеріне барып, саяхаттағымыз келеді. Бірақ сапарнама жазуды ешқайсымыз назарда ұста­май­мыз. Бізді жұмбақ мекен санайтын Батыстың қаншама жұм­бақ жи­һан­кездері келіп-кетіп жүрді. Ен­дігі міндет – солардың біз туралы қан­дай үлкен еңбек жазғанын зерттеу мен зерделеу болмақ.