Ұлттық бірегейлік: ұмтылыс пен ұтылыс

Жалпы, жаңа Қазақстанды құратын бір ғана әлеуметтік күш бар, ол – өз халқымыз. Батыс, Ресей, Қытай сияқты басым мәдениеттер елі бізге толық­қан­ды қорған болып, көсе­гемізді көгертпейтіні ақиқат. Олар­дың барлығымен тең, әділ өза­ра тиімді қарым-қатынас ор­нату ғана пайдалы. Ал ел тұр­­ғындары қазақ халқының ма­ңында топтасып, ұйысқан өз жұртының бірлігі мен күші арқылы ғана ұзақ тарихи кеңіс­тікте өмір сүре алады. Бөл­шек­­тенбей, алауыздыққа жол бермей, тәуелсіз мемлекет құн­ды­лықтары үшін еңбек етіп, өмір сүру идеясы халықтың ұлт­тық біре­гейлену үдерісінің күше­юі­не байланысты.

Ұлттық бірегейленудің алғы шарты – Президенттен бастап, қарапайым азаматқа дейін ортақ құндылықтарды түсінуі, мо­йындауы және олардың іске асуы жолында күрескер болуы. Ұлттық бірегейленудің күретамыры, іргетасы – барша азаматтың тәуелсіз мем­лекеттілікті бүгінгі ұрпақ, бола­шақ ұрпақ үшін ең қымбат, ең маңызды құндылық ретінде қабылдауы. Оның мүддесі жолында жан аямай еңбек етуде, қажет жағдайда қо­лына қару алып Отанын қор­ғауға дайын болуы. Бұл істе бас­қа­ру­шы элитаның үлгісі орасан зор. Өкінішке қарай, өткен 30 жыл мерзімде ел билеген төл халқының мүддесі емес, өз қалтасын ойлаумен болды. 20 миллион халықтың 60 пайызы кедейлік деңгейге түсіп кетті. 300-дей адам ел бай­лығының 55 пайызына ие болды. Мұндай әділетсіздік қарапайым халықтың жігерін құм қылды. Елдегі әлеуметтік алшақтықтың шектен шығуы, әлеу­меттік әділетсіздіктің ас­қынуы тәуелсіз мемлекеттің ір­ге­­сін шайқалтатын түрлі ауыт­қу құбылыстарына алып келді. Яғни халықтың ұлттық біре­гейленуі тым әлсіреп кетті. Қо­ғам­­ның экономикалық-саяси тірегі болатын орта тап­тың қа­лып­тасуы баяулады. Се­бе­бі табиғат қорлары, қар­жы ресурс­тары, билік олиго­по­лиялық, клан­дық топқа ғана қызмет ете­тін жағдай қалып­тас­ты.

Мұндай әділетсіз қоғамды көрген жастар мен талантты аза­маттар шет елдерден өз нә­па­қасын табу үшін елден көп­теп кетті. Осының кесірінен интеллектуалдық әлеуетіміз де әлсірей бастады. Айтары жоқ, қоғамда қордаланып, ас­қын­ған мәселелер көбейді. Билік пен халық барлық қате­лік­тің, кемшілік пен қай­шылықтың себебін, таби­ғатын талқылап, олардан құтылудың тетіктері мен жолдарын іздестіруге кіріс­се, пози­тивті өзгерістерге есік ашылатыны даусыз.

Осындай өзекжарды міндет­­терді шешуге бастайтын ма­ңызды құбылыс ұлт­тық біре­гейлену. Біре­гей­ле­ну өзара түсініс­тік­тен, диалогтен басталып, ха­лық­тың тілдік, рухани, мәдени, дүниетанымдық ортақ құндылықтар платформасында топтасуына әкеледі. Бұл құбы­лыс – күрделі, көпжақты, көпсалалы құбылыс. Әзірше оның әлсіз болуының себептері де бар. Біріншіден, ел халқының ұлттық бірегейленуіне бастайтын тілдік бірегейлену. Қазақ халқы қазір басымдыққа ие. Қазақ ұлты халықтың 72 па­йызынан асып отыр. Яғни елдің этнодемографиялық картасы өзгерген. Сондықтан орыс тілі, ағылшын тілі ел халқын рухани топтастыратын қуатты күш бола алмайды. Қазақ тілі ғана халықты біріктіретін, оның мәдени-әлеуметтік көркеюіне бастайтын сапаға ие. Бөтен тілдер бөтен мүдделерді, бө­тен сенім мен идеология­ны бізге таңа бермек. Оны ке­ңес­тік жүйе мен елдің өткен 30 жылы әбден дәлелдеп берді. Қазақ тілі ғана тұрғындарды біртұтас халық ретінде топтас­тыра алады. Сондықтан қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне сәйкес оның барлық әлеуметтік, коммуникациялық функцияларын толыққанды іске асыру арқылы қазақ тілін ел халқын бірегейлендірудегі шешуші күшке айналдыра аламыз.

Халықты топтастырушы руха­ни фактор – дін. Бұл ретте хал­қымыз ғасырлар бойы ұстанған, кеңестік жүйе кезінде үзіліп қалған мұсылман дінімен ұлт­тық салт-дәстүрлердің үн­дес­тігіне жетіскен ата-баба­лар дінін қалпына келті­ру ма­ңызды. Халықты бөл­шек­­­тейтін радикалдық діни топ­­­тардың қаупін еңсеру ма­ңызды. Уахабтық, салафиттік, тәңір­шілдік, т.б. діни ағым­дар­дың ықпалынан халықты арашалау арқылы елдің бірегейленуін нығайта алмақ­пыз.

Бірегейленуге бастайтын маңызды тетіктің бірі – ұлттық идеология. Оның мазмұндық парадигмалары қазақтың ұлы данышпандарының, Алаш арыстарының, әлемдік гума­нитарлық озық ой қайрат­керлерінің ұстанымдары мен дүниетанымы. «Адам өмірі – бас­ты құндылық» деген қағидаттың «әр азамат – өз ұлтының өкілі» деген қағидатпен үндесуі. Ұлт­тық құндылықтардың және жалпыадамзаттық ортақ құн­ды­лық­тардың синтезделуі. Ұлттық бірегейленудің нәти­желі болуы – еліміздің басым державалардың ақпараттық экспансиясынан құтылуына байланысты. Ре­сей­дің, Қытайдың идеологиясы – Қазақстан халқының бірігіп, топтасуына бөгет болатын факторлар. Әлемдік ақпараттық соғыстардың құрбаны болмай, ұлттық құндылықтармен топтасу – ел халқының рухани дүниетанымын ғана емес, қорғаныс қабілетін де күшей­те­тін құбылыс.

Ұлттық берегейлену әді­летті, демократиялық жүйе­де ойдағыдай қалыптасады. Әділетті ойлау, азаматтар құ­қық­­тарының қорғалуы, қоғам­да әлеу­меттік әділеттілік қағи­дат­­та­рының басым болуы. Этностық үрдістердің дамуына шек қойылмауы, мемлекет жасаушы халықтың тілінің, мә­дениетінің, ұлттық салт-дәс­түр­лерінің қо­ғам­дық өмірдің негізгі рухани тірегіне айналуы мем­лекетімізде ұлттық біре­гей­ле­нуді нығайта түсетін­дігіне сенімдіміз.

Ұлттық бірегейленуге ай­мақ­­­тар­дың экономикасының дамуы­на тең жағдайлар жасалуы, ауыл халқының материал­дық әл-ауқатын жақсарту және агро­өнеркәсіп кешенін кү­шейту арқылы халықтың азық-түлік қауіп­сіздігін қалпына кел­­тіру де ықпалын жасайды. Біздегі ұлттық біре­гей­ле­ну – ел халқының бірігіп, топтасуына алып келетін аса маңызды құбылыс. Оған қол жеткізсек, ешбір сыртқы жау ала алмайды.

Ұлттық бірегейлену қоғам­дық қатынастағы рухани фактор бола отырып, оның не­гіз­гі сапасының дамуына тәуелді. Сондықтан оған қол жеткізу оңай шешілетін шаруа емес. Ұлттық бірегейлену жолында Үкімет, азаматтық қоғам, бүкіл халық бірлесіп, кешенді шаралар жасауы міндет. Бұл істі тек сөзбен, насихатпен шешу мүмкін емес. Қоғамдық қа­­ты­настағы, өмір сүру дең­гейіндегі ізгілікті өзгерістер ар­қы­лы ғана ұлттық бірегейлену іске асады. Авторитаризмнен азат, демократиялық, құқықтық мемлекет құру ұлттық бірегей­ле­ну үдерістерінің күшеюіне тәуелді.

Сайын Борбасов,

саяси ғылымдар докторы, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бас ғылыми қызметкері