Сан мен сапаның сәйкессіздігі

Еңбек және халықты әлеуметтік қор­ғау министрлігінің дерегіне жүгінсек, қазір елімізде жұмыссыздық деңгейі  4,7 пайыз. Салыстырмалы түрде қара­сақ, АҚШ-та бұл көрсеткіш – 3,6 пайыз, ал Ұлыбританияда 4 пайыз шама­сын­да. Сонда жұмыссыздық деңгейі бо­йын­ша біз азуын айға білеген алпауыт ел­дерге қарайлас тұрмыз. Алайда ұлттық эко­номиканың даму деңгейін, ІЖӨ көр­­сеткіштерін салыстыруға келе ме? Оның үстіне АҚШ-та экономикалық бел­сенді халықтың саны 167 млн, ал Ұлы­­бри­та­ния­да 33 млн екенін ескеру керек. Яғни 167 млн немесе 33 млн-ның 3,6-4 пайызын еліміздің еңбек нары­ғын­дағы 9,5 млн-ның 4,7 пайызымен са­лыс­ты­руға болмас.

2003 жылдан бергі ресми статистиканың көр­сеткішіне қарап тұрсаңыз, елдегі жұ­мыс­сыздық деңгейі таудан түскен трамплиннің жолын еске түсіреді. 2003 жылдан 2023 жылға дейін, яғни 20 жылдың ішін­де жұмыссыздар саны күрт азайып, жұрттың бәрі жұмысбасты болып қалған. Сонда ұлттық экономиканың бақуат­тылығын халықтың еңбекпен қамту дең­гейіне салып есептейтін болсақ, ел экономикасы жылдан-жылға өркендеп, халықтың тұрмысы жақсарып келеді деген сөз. Алайда кейбір сарапшылар «біздегі жұмыссыздық көрсеткіші 20-30 пайызға жуығы рас» дейді. Мұнысы өтіріктің ширегі ғана шындыққа жанасады дегенге сая ма, қалай?

Ұлттық статистика бюросының дерегінше, қазір еліміздегі еңбек нарығы 9,5 млн адамнан тұрады. Яғни халықтың тең жарымы жұмысқа жарамды және еңбек нарығында өз нәпақасын тауып жүр. Алайда мемлекеттік органдар жұмыссыздықтың ресми әрі бейресми дерегін жақсы біледі. Оның үстіне қазір барлығы цифрлық жүйеге көшіп жатыр. Кімнің жұмыс істейтіні, кімнің табыс таппайтыны айдан анық. Мәселен, былтыр 12 желтоқсанда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт То­қаев­тың төрағалығымен Үкіметтің ке­ңейтілген отырысында халықтың әл-ауқатын жақсартуға қатысты, дәлірегі, осы еңбек нарығы жөнінде нақты мәселе айтылған еді.

«Елімізде қағаз жүзінде жұмыс іс­тей­тін, уақытша жұмыс істемейтін, өзін-өзі нәтижесіз жұмыспен қамтыған және жұ­мыс­сыз деп көрсетілген 900 мыңға жуық адам бар. Негізгі құжат – Халық табысын арт­тыру бағдарламасы. Осы құжатты қа­зір­гі жағдайлармен сәйкестендірген жөн», деген еді Президент.

Рас, қағаз жүзінде бәрі жұмыс істей­ді, алайда қоғамдағы көрініс басқаша. Әсі­ресе бұл жағдай жалпы халық­тың орташа жалақысына қатысты көрсет­кіш­тің төңірегінде де үнемі дау-дамай туы­ндап жатады. Осы жерде бір кейс ұсы­нудың реті келіп тұр. Жуырда «елі­міздің Ұлттық статистика бюросы өті­рік сөйлейді» деген әңгіме шықты. Парламент Мәжілісінің депутаты Елнұр Бейсенбаевтың Стратегиялық жоспарлау және реформалау агенттігінің төрағасы Әсет Ерғалиевке жолдаған сауалында халықтың табысы мен азық-түлік бағасы, жұмыссыздық бойынша ресми статистика шынайы өмірге сәйкес келмейді деп мәлім­деді. Тіпті Ұлттық статистика бюро­сы өтірікті сендіріп айтуға машық­танып алған, өмірдегі шынайы мәлімет пен ста­тис­тиканың көрсеткішінде сәйкестік жоқ деп айыптады.

«Өтірікті сендіріп айтудың өзі – өнер» деген сөзді Статистика бюросы тура ма­ғы­насында түсінетіндей көрінеді маған. Статистиктердің ресми мәліметін оқысаң, Қазақстанда орташа жалақы Еуропаны өкшелеп қалған. Ал жұмыссыздық көрсет­кіші бойынша Скандинавия елдері­нен  кем түспейміз. Дәл қазір азаматтардың ең басты проблемасы – азық-түлік бағасының шарықтауы. Қымбатшылық қарапайым халықты алқымдап тұр. Бірақ Ұлттық ста­тистика бюросы 10 жұмыртқа – 490 теңге, айранның литрі – 390 теңге, пияз – 182 теңге, ал қияр мен қызанақ бағасы 1 000 теңгенің көлемінде дейді. Шын­дығында, мәселе одан әрі ушығып тұр», дейді депутат.

Ресми статистикаға сенсек, халықтың орташа жалақысы әлдеқайда өсіп, табысы артқан. Анау айтқандай қымбатшылық жоқ, жұмыссыздық жойылған. Бірақ де­путат­тардың зерттеген мәліметтері ресми мәліметтен он есе көп болып шықты.

Депутаттың айтуынша, елді қымбат­шы­лық қос бүйірден қысып, азық-түлік бағасы ағаш басына шыққан. «Аmanat» партиясының мониторингтік топ­та­ры азық-түлік бағаларын қадағалау нәти­же­сінде бағаның 1,5-2 есеге дейін, 70-100 па­йызға шарықтағанын байқаған.

«Статистика бюросының ресми мәлі­ме­тіне сүйенсек, еліміздегі орташа жала­қы 339 мың теңгені құраса, халықтың жан басына шаққандағы табысы 166 мың теңге болып тұр. Алайда халық бұған да сенбейді. Себебі ең төменгі жалақы 70 мың теңгені құрайтын қоғамда, орта жалақы одан 5 есе көп болуы мүмкін емес», дейді ол.

Осылайша, депутаттар Ұлттық статис­тика бюросынан халықтың әлеуетін шына­йы әрі ашық көрсетуін талап етіп отыр.

«Сондықтан кедей халықтың табысы күрт артты дегенге де ешкім сенбейді. Ал елдегі жұмыссыздық туралы статистикада да сәйкессіздік бар. Кейінгі 3 жыл бойы Ұлттық статистика бюросы Қазақстандағы халықтың небәрі 4,9 пайызы, яғни 450 мың адам жұмыссыз дегенді алға тартады. Шын­дығына келсек, осы топтағы жұ­мыс істемейтін, тіпті оқымайтын жас­тардың саны 380 мың, ал өзін-өзі жұ­мыс­пен қамтитын, яғни тұрақты табысы жоқ жастардың саны 300 мыңнан асып жығылады. Сонда тек жас азаматтардың кемі 750 мыңы – жұмыссыздар қатарында. Бұл ресми статистикалық көрсеткіштен 10 есе көп», дейді Е.Бейсенбаев.

Бұған қатысты экономист Досбол Социал­ханнан сұрап көрген едік. Оның айтуынша, жұмыссыздық көрсеткіші Халықаралық еңбек ұйымының есептеу әдістемесімен жасалады. Бұл ұйымға 180 ел мүше. Бір сөзбен айтқанда, дүниежүзінде жұмыссыздық көрсеткішін санау жолдары ұқсас.

«Жұмыссыздық деңгейі жалпы әлем­дік стандарт бойынша есептеледі. Ол көп жағдайда жұмыссыз жүргендердің мемлекетке «жұмыссыз жүрмін» деп тір­кел­гендерді ғана есепке алады. Мысалы, отбасында бала бағып отырған (еңбекке жарамды) аналар бар. Олар да есепке алынбауы мүмкін. Сосын жұмыссыз дегеннің өзі бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, кейбір адамның табысы мол, жұмыс істеуге қабілетті, бірақ мүмкіндігі жоқтар бар. Ол төлем деңгейінде жұмыс істеп жүр деген есепке алынады да, жұмыс­сыздардың қатарына кірмейді. Бұл қатардан олигархтарды шығарып тас­тайды. Бұлар – ерікті түрде жұмыс іс­те­мейтіндер. Сонымен қатар қазіргі жұмы­сынан шығып, келесі жұмысқа орна­ласу барысында жүргендер де жұмыссыз болып есептелмейді. Сөйтіп, бізде жұмыссыздар саны аз деген көрсеткіш шығады», дейді сарапшы.

Бұл пікірден кейін әлемнің тұрмысы төмен елдерінің де көрсеткіштеріне көз жүгірттік. Мәселен, дүниежүзі бойынша ресми көрсеткішке жүгінсек, жұмыссыз­дықтың ең төменгі ресми көрсеткіші шын мәнінде өте кедей елдердің үлесінде екен. Мысалы, Халықаралық еңбек ұйымының дерегіне сәйкес Камбоджадағы жұмыс­сыздық деңгейі 2 пайыз ғана. Бұл көп десеңіз, OpenDevelopment Cam­bodia басылымы «Эконометриялық модельдердің болжамдары бойынша Камбод­жадағы жұмыссыздық деңгейі 2024 жылы 0,90% болады деп бол­жанады» деп жазыпты. Яғни ресми статистика беті бүлк етпестен әрбір камбоджалықтың жұмысы бар екенін айтады. Ал шын мәнінде Дүниежүзілік банктің дерегіне сүйенсек, ондағы 16 млн халықтың 9 млн-ы күнін әрең көріп отыр. Халықтың 17,7 пайызы – сіңірі шық­қан кедей. Бұл мысалдар аз десеңіз, мұндай «кербез» көрсеткіш Азиядағы тұрмысы төмен елдерде де байқалады. Мысалы, Тайланд, Мьянма, Бенин елдерінде жұмыссыздық деңгейі 1 пайыздан аспайды. Тек Мьянма елі ғана биыл бұл көрсеткішті 3 пайызға көтерді. Осыдан кейін ресми көрсеткіштерге сену де, сенбеу де қиын.

Алысқа бармай-ақ, көршілес Ресейдегі жұмыссыздық деңгейі биыл 3,1 пайыз деп жарияланды. Бірақ бұл елде де жұ­мыссыздар ресми органға тіркелуге ын­талы емес екен, себебі жұмыссыздарға мемлекет есебінен төленетін жәрдемақы айына 1 500 рубль әрі оны шектеулі мерзімде ғана төлейді.

Ал біздегі жағдай да Ресеймен ұқсас. Қазіргі заңға сәйкес жұмыссыз қалған қызметкерлер 1 ай мен 6 ай аралығында әлеу­меттік төлем алуына болады. Қанша уа­қыт берілетіні міндетті әлеуметтік сақ­­тан­дыру жүйесіндегі қанша жылдық өтіліне байланысты. Ал көлемін кейінгі 24 айға қарайды, яғни айырылған табысының 45 пайызына тең. Егер әлеуметтік төлем 6-12 ай ішінде жасалған болса, 1 ай ғана жәрдемақы алады. Қазір сол жұ­мыс­сыз­дарға берілетін жәрдемақы көлемі 50 мың теңгеден аспайды. Мұның өзі ең жоғары санаттағы жұмыссыз адамға, ал төменгі санат – 35 мың теңге. Оның өзі 1 ай, көп дегенде 6 ай ғана беріледі.

Бәлкім, ресми көрсеткіштер шындық­ты бұрмалайды деп кеюдің қисыны жоқ дейтіндер де табылар. Өйткені «жұмыс­сыз адам – жұмысы жоқ және жұ­мыс іздеп жүрген, яғни жұмыспен қам­ту ор­талығында тіркелген адам» анық­та­­масына сәйкес тек тіркеуде тұр­ған адамдарды ғана есепке алса, онда ресми статистика барды бар деп қана көр­сетіп отыр. Сонда «өтірікке өзіміздің де үлесіміз бар ма?» деп ойлауымыз мүм­кін. Әйткенмен әлгіндей мардымсыз жәр­демақы үшін жұмыссыз жүргендердің бәрі құзырлы мекемеге тіркелуге құлықты бола ма?