«Мұғалжар» атауы туралы

Мақалада көтерілген келеңсіздік де­ректері бойынша табиғи ресурс­тарды пай­далану, реттеу істеріндегі жауап­кер­шілік жүктелген республикалық, об­лыс­тық деңгейдегі орындар назар ауда­рып, шара қабылдар деген үміт еді. Содан бері біршама уақыт өтті. Үн­сіздік. Соған қарағанда еліміздің бұқара­лық ақпарат кеңестігіндегі орны мен сипаты ерекше «Egemen Qazaqstan» га­зеті ұдайы көтеріп келе жатқан өзекті, алай­да құзыретті орындар жағынан естіп, атқаруы жоқ басқа да көптеген өт­кір мәселе секілді мұның да соңы сол үнсіз­дікпен аяқталатынға ұқсайды.

Дегенмен Мұғалжарды торлаған мұң­ның тағы да біріне назар аударудың реті келіп тұр. Ол – таудың атауы туралы.

«Мұғалжар» – ілкіде қандай ресми құжаттың дәлелімен қашан танылғаны беймәлім атау. Зерттеушілер бұрын­­нан айтылып келген «Мұғаджардың» қа­­шан­нан, қалай мәлім екендігіне сүйенетін деректің жоқтығынан дәлдігін айта ал­май, Х ғасырдағы араб саяхатшысы Ыдырыстың жазбаларындағы «ма­гур», «магар» атаулы тауларымен бай­ла­нысы барға меңзейді. Бірақ оның да қи­сыны келмейді. Қазақ же­рін, қа­зіргі Мұғалжар аймағын кейі­ні­рек ара­­лаған бірқатар шетелдік, ресей­лік ға­лым­дардың еңбектерінде кө­ңіл­ге қо­на­тын көптеген құнды дерек кез­де­седі, бірақ бірде-біреуінде Мұ­ғал­жар-Мұғаджар атауы жоқтықтан зерт­теу­лердің қалай жүргізілгені, қандай пікір­лер айтылғандығы, қалай талданып, тар­қатылғаны зерттеулерде тек болжамды баяндалғандықтан оларды қайталаудың қажеті болмас.

Сонымен бізге әліге беймәлім атау­ды ХІХ ғасырдың соңынан әріден із­деу ешқандай нәтиже бермеді. Қазақ жерін ресейлік отарлау 1824 жылдан қарқынды жүргені белгілі. 1839 жылы тау аймағында Ембі әскери қарауылы салынып, кейін бекініске айналған­да, ол жерді ішкі Ресейден қаптап жеткен казак-орыстар жаппай қоныстана берді. Осы кезде патша әкімшілігінің жоспарындағы бұрыннан бар Орынбор-Ташкент теміржолын төсеу ісі жүргізі­ліп, 1904 жылы таудың бойынан өтетін аралығынан станса салынғанда, оны «Мұғаджар» деп атаған. Яғни мұғаджар сөзінің алғаш қағазға түсіріліп, ресми құжатталғаны міне, осы 1904 жыл. Оны патша әкімшілігі қайдан алды, неге сүйеніп атады, ол жағы жұмбақ.

Империяның тұсындағы статисти­ка­лық мәліметтеріне назар аударғанда белгілі бір өлкенің сипатталған тұр­мыс тіршілігі жан-жақты қамтылып, мұ­қият талданғаны таңдандырады. Сол мұқият­тылық, сөз жоқ, империяның стра­тегиялық маңызы бар теміржол тарту істерінде де, әрине, сақталған, ол стан­саның атауына да қатысты. Жер атауы қай елде де, көп жағдайда, сол орынның географиялық, тарихи, танымдық сипат­тарын анықтаумен, айқындаумен ерек­шеленеді. Станса­ның Мұғаджар атауы да теміржолдың стратегиялық маңыз­дылығынан, нақ сол жердің сипатын анықтайтындай жергілікті атау екендігіне күмән бол­мауы тиіс. Яғни Мугоджар – Мұғаджар – сол стансаның тұрған жері немесе жақын маңайының сол кездегі атауы, ке­йін 200 шақырымға көлбеген көп төбе, биіктіктердің жалпы атауына шыққан...

Жалпы, атау дегеннен шығады, тау­дың қандайы да әрқайсысының өз алдына дербес атауы бар жеке биіктіктер­ден, төбе, қырқалардан тұрады; жалпы атау­ға шығатыны қайда да солардың біреуі ғана. Мысалы, Ұлытау – Кіші тау, Едіге тау... сияқты 230 шақырымға ұласқан тізбек­тің Жезқазған тұсындағы дербес атауы. Ұзындығы 2 000 шақырымдық атақты Орал – сан-алуан атаулардың башқұрт жеріндегі ұзындығы 200 шақырым­дық қана бөлек тауы. Қаратауымыз да сон­дай. Ендеше, Мұғаджар да ұмытыл­ған, тек бір жерге ғана тән атау. Мұны айтудың себебі, тау атауының төркі­нін – этимологиясын іздегенде мәселенің осы жағына назар аударудың қажеттігін еске салу. Ал отызға жуық дербес атаулы төбе, биіктіктердің арасында бүгінде «Мұғаджар» деген дербес атаулы жер жоқ. Сонда бір жағынан қазақ ұғымы үшін түсініксіз көрінетін бұл сөз қалай пайда болған. Мүмкін, қазақ жері тарихы «жеті жұрт келіп, жеті жұрт кетіп», ұлы қоныс аударудың ұзақ сапырылысы өткен, сөйтіп келген, кеткен сан-алуан тілдердің бірінен тұрақтап қалған кейін ұмытылған сөз бе екен?

Еліміздің Ғылым академиясында қазақ тіліне тиесілі 2 млн 400 мың сөз қоры жинақталған делінеді. Солар­дың бәрі бірдей, әрине, бір қазақтың төл лексикасы емес екендігі белгілі.

Қойнауы сансыз игілікке толы, бау­райы, сілемдеріне дейін облыстағы бар­лық дерлік үлкенді, кішілі өзендер­дің бұлақты бастауы болған таулар тіз­бегі тек сол «Мұғаджар» деген жал­пы атауға шығуымен ғылыми, та­ным­­дық айналысқан түсіп, белгілі бол­­ды. Шамамен, 70 жыл дәуірлеген кеңес өкі­­­меті жылдарында одақтың әлем­­ге та­ны­мал оқымыстыларының жетек­­ші­­лігімен ғылыми-танымдық ма­ңы­зы орасан зор «Большая советская энцикло­пе­дияның» үш басылымы жарық көрді. Олардың 1926-1947 жылдар арасында жинақтаумен шыққан 66 томдық бірінші шығарылымы, 1938 жылғы басылымның 40 кітабында, 1954 жылғы 51 томдық екінші және 1974 жылғы соңғы басылымдарында Мұғаджар таулары гео­графиялық, геологиялық, флоралық жағы­нан жан-жақты сипатымен берілген. Тау – Мәс­кеуден «ғылыми-редакциялық кеңес­тің» жетекшілігімен жарық көрген «Географический энциклопедический словарь» басылымында да осы атаумен берілген (Москва, 1989. 324 стр).

Алайда орныққан осы атауды бұл қазақ ұғымына келмейді, терминінің мәні түсініксіз деумен елдегі тіл білі­мі ғылыми институтының бірқатар ға­лым­дары, өлкетанушылар өткен ға­сыр­­­дың 70-жылдары шама­сы­нан бұқаралық баспасөз беттерінде өз түсінік, тұжырымдарын айта бастады. Белгілі жазушы, қоғам қайраткері Алдан Смайылдың «Egemen Qazaqstan» газетінде жарияланған (12 шілде, 2022 жыл) «Ономастикалық ғылыми орта­лық қажет» деген материалындағы: «Ал біздің еліміздегі осы уақытқа дейін ономастикалық шешімді кім қабылдап, кім бекітетіні белгісіз» деуіне қарағанда елде бұдан шамамен елу жыл бұрын, сол 70-жылдардағы атау мәселесінің не күйде болғандығын білудің қиынды­ғы жоқ. Сөйтіп, тіл білімі ғылымының өзекті бір саласы – ономастика, оның жер-су атауларымен байланыстағы то­по­нимика тармағы заңды, ғылыми орта­лығы жоқтықтан әркім өз білгенін тықпалайтын нысанға айналған. Басқа басқа, 1976 жылы жарық көрген ғылы­ми-танымдық «Қазақ совет энциклопедиясы» жетпіс екі жылдан бергі атауды Мұғалжар деп баяндағасын «айтары бар» әркімдерге не жорық дегің келеді (12 т. 8-кітап, 197-198 беттер). Көп жылдан бері ғылыми негізсіз, бол­жам түрінде айтылумен ақыры үстем­дік алған «Мұғалжар» атауын мақұл­даған соңғы нүктелі пікірді 2011 жылы Алматы баспасынан «Мәдени мұра» мем­лекеттік бағдарламасын іске асыру жө­ніндегі кеңестің бекітуімен жарық көр­ген «Жер-су атаулары» (этимо­ло­гиялық анықтамалық) кітабы айтты деуге болады. Оның 15-бетіндегі осы тау туралы анықтамада: «Біздің пікірімізше, Мұғалжар атауы таза қазақ тілінің ба­йырғы төл сөзінен қойылған. Атаудың бірінші сыңарындағы мұғал-«мұқал (у)», «мұжыл», «мұқыл» – «доғал», екін­ші сыңарындағы жар жергілікті тұр­ғындар тілінде «қабырға» мәніндегі сөз. Ұзыннан-ұзақ созылып жатқан аласа таудың кейбір тұсы қар суы салдарынан мұжылып, мұқалып, құлаған беттері қыр қабырғаланып, алыстан жар қабақ, қабырға болып көрінгендіктен де Мұғалжар аталуы мүмкін (?). Атау мағынасын, оның қойылу сырын әлі де зерттеп, қарастыра беру жөн болмақ» делінген.

Автордың өз пікіріне күмәнмен қа­рап, әлі де зерттеп, қарастыра берудің қа­жет­тілігіне назар аудартуы, әрине, орын­ды. Мұның күмән тудыратын жері көп екені көрініп тұр. Жар мұқалмайды, не жарылады, не опырылып құлайды. Екіншіден, бұл тауда қар, су шайған жар жоқ, ертеде мұхит астындағы жанар­таудың атқылауынан суынып барып, қандай күшпен де енді кетілуге жоқ маг­малық қабырғалы тас қабаттары, жанар­таулық басқа да қатты тастар бар; үшіншіден, ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, қа­зақ сөзінің түбірі өзгермейтіндігін еске алсақ, «мұқалу» сөзінің түбірі «мұқ» болса, ол «мұға» айналмайды.           

Ыдырыс картаға түсірген IX ғасыр­да Мұғалжар өңірінде, негізінен құман­дар иелік еткендігін, оның маңайында оғыздар, қимақтар, қыпшақтар, бұл­ғар­лар болғандығы айтылады. Бұлар негізінен түркі тілді тайпалар болғанмен әр диалектіде сөйлеген, осы жерден өзге жақтарға кетпей қалған, көшпей қалған қоныстас индоирандық кірме тілдермен кіріге байланыстағы өмір бол­ған. Осылайша, индоирандық дегенде, сөз жоқ, ойға соғды тілі оралады.

Соғдылар – түркі жағымен ерте уақыт­тан тығыз араласқан жұрт. Соғды атауы Күлтегін жырында да бар. «Бір­қатар ғалымдардың топшылауында шы­ғыс-иран тілділердің аймағы сол­түс­тік-батысында Орта Поволжье мен оң­түстік Шығысында Арал маңы» (Э.А.Гра­натовский, «Ранняя история иран­ских племен Передней Азии», стр.357). Сонымен бірге иран тілді бағ­зыдағы Ортаазиялық ұлыстар (Хорезм­діктер, соғдылықтар, бактрлар т.б.) өзде­рінің кейінгі территорияларына сол­түстігі жа­ғынан Арал маңы арқылы, шығысы жағынан Каспий теңізін айналып өтіп келген...» («Индоевропейцы. Кто они? Откуда они? Орлова С., «Зна­ние и сила», №2, 19 стр.1980).

Адамзат тарихындағы тұңғыш трансконтинентальды ұзын қатынас сапа­ры болған Ұлы Жібек жолындағы істер­де өзге қай жұрттан да озық тұрып, елеулі рөлге ие болған да соғдылар еді. Ұлы жол­дың бойында төртінші ғасыр­дан көбейе берген соғдылар бара-бара сол жолдың Ұлы Қытай қорғаны­на дейін­гі ұланғайыр аралығында­ғы қуатты бай қоныстанушыларына айналып сау­да, мәдениет, саясат істеріндегі өзек­ті мәселелерді өздеріне тәуелді етті. Олар әсіресе шығыс түркі және ұйғыр қаған­дықтарында шешуші рөл атқар­ған. «Ұйғыр қағанатында елінің негі­зін құраған тоғыз оғыздармен бірге соғ­ды­ларды да ұйғыр этносына жатқызған» (А.Г.Малявский, «Уйгурское государство в IX-ХІI в.в.» Наука, Сибирское отделение, Новосибирск. 1983).

Соғдылар сауда ісімен айналысудың асқан шеберлері болумен бірге, өнер, мәдениетте, қолөнерде, дінді таратуда озық жұрт ретінде тек ұзын жолдың бір қиыры бойында отырып қалған жоқ, Қытай жұртының дәл ортасына дейін, көшпелілердің алыс аймақтарына дейін барды. Олардың Ұлы Жібек жолында ғасырлардан-ғасырларға жалғас­қан жемісті істері кезінде Орталық Азия­ның қай түкпірінде де мойындалып, беделді етті. Орта иран тілінің шы­ғыс тармағына жататын «соғды тілі Орта Азия халықтарының қатынас тілі­не айнал­ғаны» («Большая Советская энцикло­педия», Москва, 1978. 30 том. 467 стр. «Язык мира») белгілі. Соғдылар VI-VII ғасырларда Түркі қағанатына бағынғанда тілдік қатынас әлеуеті көп уақытқа дейін сақталып қалды. Оның бір дәлелі – нақ сол кездегі Орхон-Енесей ескеркіштеріндегі Бұғыты кешеніндегі жазудың да соғды тілінде екендігі.

Бұлай айтудың себебі, соғдылық­тар­дың тарихын талдау мақсаты емес, ол зерттелмеген, зерттелуін әлі күтулі терең де күрделі тарих, сол өткен көп за­манда қытайдың ұлы қорғаны тұсынан көш­пелі жұрттың түркілік халықара­лық қаты­нас тілі болғандығын еске салу ғана. Бір орталықтан басқаратын билік жоқ, жалпыны бірдей мәжбүрлейтін ортақ заң жоқ заманда соғды тілі тіптен түркі туыстас ұлыстардың өздері әр­түрлі диалектілерде сөлейтініне қара­мастан түсінікті тілге айналуы қалай деген сұрақ туатыны белгілі. Бұл тер­риторияда болған шығыс иран тіл­ді хорезмдіктердің, соғдылардың, бактр­лықтардың арғы тектері индо­иран тілділер делінеді. Халықтар ұзақ тіршілігі, ұзақ өмір көшінде сол скиф-сақ аталған тайпалар әрқилы себептермен жаңа елдер мен жерлерге қоныс аударды, жаңа атауларға ие болып өзгерді, алайда оларды ескі жұртта ел еткен тіл тайпалардың жаңа толқынмен араласып, әрине, көп сөздері сақталып қалды. Ұлы даланың басым бөлігіне иелік еткен біздің, болашақ қазақтардың тілінде осылайша индоарий, иран тілдерінен ілесіп төл лексикамызға айналған сөздер көп. Мысалы, ұлтымызда «Жамбы ату» дейтін мергендік сыналатын ойыны бар. Жамбы атауына «Қазақ тілінің сөздігі» (Алматы, 1999 жыл, 204 бет) мынадай анықтама береді: «Көне, әртүрлі формада қойылған, салмағы әрқалай ақша орнына жүретін таза сом күміс». Ендеше, теңге, немесе күміс теңге ату деуге де болар еді ғой. Мәселе, «Жамбы» сөзінің төркінінде, этимологиясында болып тұр – не сөз, қайдан шыққан атау екендігін білуіміз керектігінде. Сөйтсек ол скифтер сөйлеген индоарий – көне үнді тілінде «ағаштың басында өсіп тұрған жеміс» деген сөз екен. Қазақтың «садақа» сөзі де скиф – сақ дәуірінен бері бар, «садха» – «кедейшілік» деген сөзі. Әдетте, «әке, көке» деп сөйлейтініміз бар, осындағы «көке» ұлы даламызда түркілерден бұрын ғұмыр кешкен әлгі жұрттардан қалған «құдай» деген ұғым.

Кәсібіміз сөзбен байланыстағы қыз­мет болғандықтан, бірде, әңгімеге ара­ласқан әріптесімізден «қой шопан» дегенін естіп таңданғанымыз бар. «Шопан» қазақ үшін тек қой түлігін бағатындарға ғана айтылатын сөз. Ендеше, әріптесіміздің шопанды қойға қосарлап айтуы қалай? Сөйтсек, «Шопан» қазақтың төл сөзі емес, скиф-сақтардан қалған «бақташы» деген сөз екен, яғни әріптесіміз оны орынды айтқан. Сол сияқты «шалбарымыздың» да төркіні көне замандарда Дұнай мен Дон арасында дәуірлеген скиф-сақтардың сөзі екендігін Украина тарих­шылары айтады. Бұл мысалдар Мұғал­жар атауының да төркінін сол скиф-сақтық – соғдылық көне дәуірлер­ден іздеттіреді. Мағынасы, сірә, осы болар деп, бүгінгілерді тоқта­тып жүрген «мұқал-мұғал» сөздерінің оған қатысы жоқ екені белгілі болып тұр. Жардың мүжілгенін, мұқалғанын, опырылғанын сипаттайтын «мұқалу» сөзінен «мұғал» пайда болды деу, тек әйтеуір пікір ғана.

Тәжік пен өзбекке ортақ Зеравшан өзенінің сол жақ жағалауының жа­йыл­масындағы аласа төбеде көне Пенд­жи­кент қаласынан қалған үйінділер жатыр. Біз жоғарыда әңгіме еткен соғды­лар­дың Орталық Азияда гүлденіп, дәуір­леген, кейін соңғы билеушілері әмі­рін жүргізген аймағының бірі осы еді. Зеравшан мен қысқа, бірақ тау арасымен аққандықтан асау Құм өзені аралығындағы мүйістің күн қақтаған жартасты биігінде Кала-и Муг деп ата­латын ертедегі бекіністің орны жатыр. Біз қайдан білейік, көнеден жет­кен жазбалар мен деректерде шашы­рап жатқан төбелер VIII ғасырда келбеті келісті көркем қала болғаны, әлгі екі өзен аралығындағы биіктегі бекініс Сог­диананың ержүрек билеушісі Дива­чиштің тұрағы болғандығы баяндалады. Ол, шіркін, несін айтқандай, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалағандай» дейтіндей бақуатты ел, жұрт пен оның әділ, кемеңгер билігіндегі сол жұртының амандығын сақтап қалу үшін өзін құр­бандыққа қиып жанын пида еткен, қаза тапқан Дивачиш туралы әсем, бірақ мұңлы әңгіме. Ол тарихи жазбаларда бар, оқимын деушілер тауып, оқи алады; бұл мына тараудың әңгімесі емес, нысана тек Кала-и Муг екендіктен, сол бекіністің атауымен шектелуге тура ке­леді. Мұндағы «қала» – тәжік-соғды тілінде «бекініс» деген сөз. Бұл, біз қа­зақтарға да бөтен ұғым емес, мысалы ХІХ ғасырдың 60-жылдары салынған Ойыл мен Ырғыз мекендері патша әкім­шілігінің құзырымен әскери бекініс ретінде салынғаны белгілі. Олар сол кезде жергілікті сөзде «қала» делінді, ол тілімізде орныққан қала сөзі – бекіністің парсыша атауы. «Муг» – соғдыша биік жер ұғымын береді. Сонда Кала-и Муг соғдыдан қалған «биіктегі бекініс» деген сөзі болып шығады. Бір кезде бүкіл Орталық Азияны Жерорта теңізі мен қиырдағы Қытайды жалғастырған Ұлы Жібек жолындағы сан-алуан тілдер мен діндердегі елдер арасында халықара­лық түсінікті тіл рөлін тамаша атқарған соғды сөзі бүгінде өлі тілге айналды. Сол өлі тіл асқақтаған шағында биік жер­лер­ді біздің төбе, қыр, бел, жота, тау деп атаусыз әртүрлі атайтынымыз сияқты олар да солай айтып, шағындау келген бедерлі бірін «муг», яғни «қыр» дегенге ұқсайды. Әлгінің «Муг тауындағы қала (бекініс)» делінуі сондықтан. Бір замандары индоарийлер жайғасып, ұзақ ғұмыр кешкен ұлы далада, енді қазаққа құт болған Мұғаджар аумағында өтпелі өмір тудырмай қоймайтын алуан түрлі себеппен қоныс аударған кешегі қадірлі туыстарымыз өздері кеткен­мен сөздерін, яғни рухани мәдениетінен із қалдырды. Солардың бірі осы – «муг» – қазақ фонетикасындағы – «мұғ». Оның екінші буыны – «хаджар» болуға тиіс. Ол араб-парсыға ортақ «қатты» ұғымын беретін сөз. Кеңес өкіметі кезе­ңіндегі тәжіктің әйгілі ғалымы, академик шығыстанушы Бобаджан Гафуров «Исторические связи Средней Азии со странами арабского Востока» деген еңбегінде – әлгі Муг тауындағы бекі­ніспен байланыс­ты пікірлерін жаза келіп, араб елдерінде сирек кездесетін құнды металдар, солардың ішінде фитил үшін асбест апарылатындығын, ол араб-парсы тілінде хаджар деп аталатынды­ғын баяндайды (Б.Г.Гафуров, «Избран­ные труды». «Наука», Москва, 1985. стр. 447-448). «Хаджар» – қатты деген сөз. Қатты болатын себебі асбест талшықты материалдар мен серпантин топтарынан, 85 пайызы жердің қатты жынысынан тұратын шикізат. Гнейстерден, амфиболиттерден, кристалдық тақта тастардан құрылған сирек металдар, өзге де сан алуан рудалары көп белдеудің тек қатты жер ретінде сипатталуы заңды. Сосын да оны ертеден есте келе жатқан «татсыз түрік жоқ» дегендей, «таттың» соғды екені белгілі – соғдылық ұғым-сөзбен Мұғаджар деп жүрміз, яғни «қат­ты биіктеу жер». Шынына келгенде, Мұғаджар классикалық тұрғыдағы тау емес, оның Боқтыбай атаулы бөлігінен басқа көп жері кәдуілгі жоталардан биік емес. Зеравшандағы «Кала-и Муг» бекінісі небәрі биіктігі жүз жиырма метр биіктікте тұрған. (А.Успенский, К.Шнейдер, «За семью печатями». «Мо­лодая гвардия», Москва, 1958, стр.166). Соғдылар, соғдылардан қалған жерді иелік еткен жұрт – бүгінде түркінің қара шаңы­рағы деп қадірлі ел еткен біз, бүгін­гі қазақтар өткен ғасырдың жетпі­сінші жылдарына дейін атап келген уыз ата­уын тарихи ғылыми негізсіз дүдәмал атау екенін біле тұра Мұғалжар деп өз­гертіп тарих алдында қиянат жасап отыр­мыз.

Қиянат демей не деуге болады – ке­шегі жұртымыздың жадында ұзақ уақыт бойы сақталып келіп, осыдан жүз жыл бұрын құжаттық айналымға түс­кен «Мұғаджар» атауының мың мағы­насы бүгінгі қазаққа түсініксіз деп, оны тіл, тарих тұрғысынан зерттеу­ге талпынбағандығымыздан, не өре­міз жетпегендіктен атаудың «мұғ» түбі­рінен «мұқ» шығарып «мүмкінмен» өзгертуіміз тіл білімі ғылымы жөнінен қай шамада екендігімізді аңғартқандай. Тау­дың ежелгі атауы орынды екенін дәлел­деуге тырысқан біз де оның ақи­қаты сенімді түрде осы деп айта алмай­мыз. Қалай дегенде де киелі сана­тындағы Мұғаджардың Мұғалжар деп дүм­шелік­пен өзгертілуі – елге сын.

Идош АСҚАР,

журналист

Ақтөбе