Жақып ХАЙРУШЕВ: АЭС салу – уақыт талабы

– Жақып Ғалиұлы, елімізге әр­қай­сысы 1,2 ГВт алты блоктан тұ­ра­тын үш атом электр стансасы қа­жет екенін айтқан едіңіз. Атом энергети­касы жөніндегі халықаралық агент­тіктің (АЭХА) шкаласына сәйкес, еліміздегі АЭС құрылысының орны Курчатов, Ақтау және Балқаш қалаларында бел­гіленді. Аталған стансаны салуға қа­тысты халық арасындағы үрей мен күдікті ескерсек, жалпы энергия өндірудің басқа жолы бар ма?

– Атом электр стансасының салынуы мүмкін қалалардың барлығын сала мамандары зерттеп саралады. Мен сол аймақтардың барлық тиімді жа­ғын көрсеттім. Әр аймақтың өзін­дік артықшылығы бар. АЭС салу жай мақсат емес, бұл көміртегі бей­та­раптығы бойынша өзінің халық­ара­лық міндеттемелерін орындайтын, экономикалық және әлеуметтік мәсе­ле­лерін қамтитын елдің прагма­ти­ка­лық шешімі екенін қайталап айтқым келеді. Еліміздегі жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) нысандарын салуда бекітілген жоспарлар дәйекті түрде орын­далып келеді. 2035 жылға дейінгі энергетикалық қор мен энергетика саласын дамыту тұжырымдамасына сәйкес жаңартылатын энергия көздерінің үлесі 2030 жылға қарай жалпы генерациядан 15%-ға дейін ұлғайту жоспарланып отыр. Бірақ ЖЭК-тің барлық нысаны тұрақ­сыздық танытып, белгіленген қуат­ты пайдалану коэффициентінің төмен көрсеткішімен сипатталатынын естен шығармауымыз керек. Бүгінгі таңда энергия теңгеріміндегі ЖЭК үлесі 4%-дан сәл асады. Алайда ұлттық желі операторы энергетикалық жүйедегі қуаттарды теңестіру кезінде қиындықтарға тап болып тұр. Осыдан кейін энергетикалық жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігіне қауіп арта түсті. Сондықтан жүйелік оператор ЖЭК нысандарын орнату барысында энергияны жинақтау мен сақтаудың тиімді өнеркәсіптік жүйелерін бірлесіп жүргізуді талап етуде. Алдын ала есептеулер бойынша елімізде энергия жинақтау саласының қуаты 2 ГВт-қа дейін жетуі мүмкін. Бұл – елі­міз­дің бірыңғай энергожүйесі көрші­лес энергожүйедегі коммерциялық та­рифтер бойынша сатып алатын, ең үде­мелі уақыттары киловаты сағатына 40-45 теңгеге дейін жететін көрсеткіш. Көмірге және басқа көмірсутекті энергия көздеріне келетін болсақ, әрине, таза көмірді газдандыру және жалпы көмір химиясының мүмкіндіктері тұрғысынан да қарастыру қажет. Бірақ әзірге мұндай технологиялар өте аз.

Жоғарыда айтқан үш атом электр стансасын салу еліміздің Солтүстік, Оңтүстік және Батыс аймақтарын энергиямен қамтуға мүмкіндік береді. Сондықтан АЭС құрылысын жүргізу үшін Үлкен (Балқаш), Курчатов және Ақтау үш учаскесі қарастырылды. Аталған әр атом электр стансасының өзіндік міндеттері бар. Үлкен бұл Оңтүстік энергетикалық аймақтағы энергия тапшылығын, Ақтау суды тұщыландыруды және Курчатов теңгерімділік мәселелерін шешеді. Шын­ды­ғында, атом электр стансасының мін­деттері жетерлік.

– Биыл электр энергиясын дамы­ту­дың 2029 жылға дейінгі тұжырым­дамасы әзірленді. Бұл электр энергиясы нарығы аясында салаға салынған инвестицияның қайтарымы үшін қаражат көлеміне шек қояды. Лимитті 32 млрд теңгеден 100 млрд теңгеге арт­тыру қажет. Бұл туралы ойыңыз қандай?

– Менің білуімше, бұл лимит бекітілген және осы жөнінде жаңа жобалар қолға алына бастады. Өсім 32-ден 428 млрд теңгеге дейін қалыптасқаны бар. Биыл 1 маусымнан бастап 47 ЭПО тобының 27-сі бойынша электр энергиясының шекті тарифтері түзетілді, орташа тариф өсімі 24%-ды құрайды.

Қуат нарығында шекті тарифті айына 1 МВт үшін 1,5 млн теңгеге дейін арттыру жоспарланып отыр. Нәтижесінде, жұмыс істеп тұрған зауыттарды жаңарту және жөндеу үшін генерациялау секторына жыл сайын 160 млрд теңге көлемінде инвестиция ағынын қамтамасыз ету күтілуде. Тозу деңгейі жоғары ЖЭО үшін 2024-2026 жылдарға арналған үшжылдық ке­зеңге негізгі және қосалқы жабдықтарға күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізуге арналған инвестициялық бағдарламалар қабылданды.

Инвестициялық келісімдерді жасау кезінде нысаналы индикаторлар бел­гіленіп, оның ішінде тозу деңгейін қолданыстағы деңгейден 10-15% төмен­дету, кәсіпорынның меншікті қажет­тіліктерін азайту, конструкцияға эта­лон­дық отынның үлестік шығынын келтіру және нормативтік-техникалық құжаттар енгізу қарастырылған.

– Болашақта электр энергиясына сұраныс артатын болса, атом электр стансасын салуды экономикалық қа­жет­тілік деп түсінген дұрыс секілді...

– 2035 жылға қарай Қазақстан 150 млрд кВт/сағ электр энергиясын тұтынады деп болжануда. Ал осы 12 жыл уақыт аралығында еліміздің энергетикалық жүйесі энергия тапшылығын сезінеді. Бұл өз нысандарымызды салмайынша, көрші елдерге тәуелді болатынымызды білдіреді. Өткен жылы елімізде 112,86 млрд кВт/сағ электр энергиясы өндірілді, бірақ энергия тұтыну өндіргеннен артық, яғни 113,89 млрд кВт/сағ көрсеткішті берді.

Мамандардың айтуынша, қуаты 1000 МВт болатын атом электр стансасының жұмысы жыл сайын парниктік газ шыға­рын­дыларын 4 млн тоннаға азайтады. Ал көміртегі бейтараптығы мен жоғары тозуы жағдайында атом электр стансасы – энергия жабдықтарының үнемі өсу үстіндегі тұтынылуы мен апат­ты­лығының жоғары деңгейін шешудің бірден-бір жолы. Әрине, кез келген атом электр стансасы жіті назар аударуды және пайдалану ережелерін мұқият сақтауды талап етеді. Бар тәуекелдерге қарамастан, АЭС құрылысы келешекте электр энергиясы тапшылығының мәселесін шеше алады.

Былтыр Үкіметтің кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанға «таза» ядролық электр энергиясы қажет, атом электр стансасы салынбай, елдің бүкіл экономикасын жоғалту ықтималдығы жоғары деген еді. Мұндай дәлелдер нөлден туындамағанын айту керек. Қазақстан 2060 жылға қарай көміртекті бейтарап елге айналуға міндеттенді, ал атом энергиясы бүкіл әлемде бейбіт және таза энергия көзі ретінде танылды. Тағы бір маңызды фактор – біздің электр энергетикасының халі. Электр стансасындағы жабдықтардың тозуы­нан апаттық жағдайдың орын алуы электр энергетикасына сенімділікті төмен­де­ту­де. Сонымен қатар энергия өндіруші ұйым­дардың 60%-дан астамы көмірді не­гізгі отын ретінде пайдаланып, электр стан­салары 50 жылдан аса жұмыс істеп келеді.

Жалпы, әлемде бейбіт атомды пайдалану қарқын алуда. Бүгінгі таңда атом энергетикасы жаһандық энергетикалық индустрияның ең маңызды қосалқы секторы болып, жаһандық электр энергиясын өндіруге елеулі үлес қосып отыр. Қазақстанның әлі де атом электр стан­сасын салмауының бір себебі – ядролық сынақтардың радиоактивті зардаптары еліміздің тәжірибесінің дұрыс еместігінде. Бұл халық арасында ядролық технологияларға қатысты белгілі бір үрей мен сақтықты тудырды. Ядролық сынақтар адам санасында терең із қалдырып, атом энергиясының қауіпсіздігіне қатысты қорқыныш тудыратыны рас. Кейіннен бұл қорқынышқа Чернобыль АЭС-індегі апат ықпал етті. Сондықтан адамдар ықтимал апаттардан, қоршаған ортаға және денсаулыққа әсерінен қорқады.

– АЭС құрылысының ұзаққа созылатынын ескерсек, жақын арада жаңа көмір өндіретін зауыттар салу қажет деген пікірлер бар. Бұған қалай қарайсыз?

– Көмір зауыттары – еліміздің энергетикалық теңгерімінде. Мұндағы қондырғылар Экологиялық кодекстің барлық қатаң нормасын ескере отырып салынады. Атом стансасы – көмір зауытына бәсекелес емес. Оны жаңартылатын энергия көздерінің жаңа нысандарымен және көмірмен жұмыс істейтін зауыттармен бірге салу керек, өйткені ескі электр стансалары теңгерімнен шығады.

– Атом электр стансасы өндіретін электр энергиясының өзіндік құны басқа электр стансалары өндіретін энергияға бәсекелес бола ала ма?

– Қазіргі уақытта 19 елде белгіленген электр қуаты 55 Вт болатын 52 реактордың құрылысы жүргізілуде. Сонымен қатар Беларусь, Мысыр, БАӘ, Бангладеш және Түркия сияқты елдер өздерінің алғашқы атом электр стансасының құрылысын бастады. Сондай-ақ Өзбекстан, Польша мен Сауд Арабиясы атом электр стансасын салу мүмкіндіктерін қарастыруда.

Болашақта Мьянма, Ресей мен Қыр­ғыз­стан және басқа да елдер мұндай қон­дырғылардың тұтынушыларына айналуы мүмкін. Сонымен қатар бұл орта­лық­тандырылған энергиямен жаб­дық­таудан алыс орналасқан аумақ­тар, аралда орналасқан мемлекеттер, электр энергиясын аз тұтынатын елдер немесе ірі өнеркәсіптік нысандар болуы ықтимал. Есептеулерге сәйкес, шағын атом электр стансалары киловатт құнында отынның құрамы 3-5%-дан аспайды, сондықтан бағалар ондаған жылдар бұрын болжанады.

– Атом энергетикасын пайдалану­дың шетелдік тәжірибесіне және бола­шақ­тағы дамуы туралы болжамдарға тоқталсаңыз?

– АЭХА-ның оптимистік сценарийі бойынша, 2050 жылға қарай әлемде атом электр стансасының орнатылған қуаты 792 ГВт-қа дейін өсуі мүмкін. Алдыңғы болжам 715 ГВт пессимистік бағалауға негізделген. Алайда оның басқа көздердегі өсу фоны энергетикалық баланстағы үлесі 10% деңгейінде қалады. Ең пессимистік сценарийлер бойынша, әлемдегі атом электр стансасының қуаты қазіргі 394,5 ГВт деңгейінде қалады немесе тіпті 360 ГВт-қа дейін төмендейді. Алдағы 30 жылда сарапшылар әлемде электр энергиясын өндіру екі есеге артады деген пікірде. Осылайша, олардың құрылымдағы қазіргі үлесін сақтау үшін атом электр стансасының санын айтар­лық­тай жоғарылату қажет.

АЭХА-ның оптимистік сценарийі бойынша, 2040 жылға қарай атом энергиясы бұрын күтілгендей 11% емес, әлем бойынша электр энергиясының ша­мамен 12%-ын қамтамасыз ете алады. Ядролық энергетика институтының (NEI) мәліметтеріне сүйенсек, атом электр стан­сасы АҚШ-қа 2019 жылы 496 млн тонна көмірқышқыл газын шығаруға жол бермеуде септігі тиген. Бұл 100 млн автомобильге тең болған.

Атом электр стансаларында өндірі­ле­тін энергия салыстырмалы түрде арзан. Оны салуға кететін шығын көп, бірақ пайдалану шығыны аз. Бағасы болжамды, ал уран бағасы мұнай, газ немесе көмір бағасы сияқты өзгермейді. Бірақ атом энергетикасының ең маңызды артық­шылығы – электр энергиясын өн­діру­дің сенімділігінде. Бұл желге, күнге немесе сырттағы температураға қа­ра­мас­тан тәулігіне 24 сағат, аптасына жеті күн үздіксіз электр қуатын өндіреді. Кө­мір­қышқыл газының нөлдік шыға­рын­дыларына қарамастан, атом энергиясы негізінен тау-кен және су төгу арқылы қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етеді. Атом энергиясын өндіру үшін қолданылатын уранды өндіру кезінде мышьяк пен радон бөлінеді. Атом электр стансаларын салу қымбатқа түседі, ал уран кен орындары шектеулі. Уран кені бірқатар елде бар, ал стансалардың құрылысы бірнеше халықаралық ұйым­ның мақұлдауындағы күрделі үдерісті талап етеді. Уран – энергияның сарқыл­май­тын көзі. Сарапшылардың пікірінше, әлемдегі уранды тұтыну шамамен 200 жылға созылуы мүмкін, бірақ атом электр стансасының саны артса, бұл қорлар тезірек таусылуы ықтимал.

Дегенмен бүгінде уранның орнына торий сияқты басқа кең таралған элемент­тер­ді қолдану туралы әзірлемелер де бар. Сонымен қатар Германия, Швейцария мен Бельгия сияқты көптеген ел 2030 жылға қарай маңызды атом электр стансаларын пайдаланудан шығаруды көздеп отырған Еуропадағы атом энергиясын кезең-кезеңімен тоқтату жоспарларын да ұмытпаған жөн. Қалай десек те, атом энергиясы көміртекті аз бөлетін, жел мен күн энергиясына қарағанда сенімдірек болып тұр. Бірқатар ғалым мен сарапшы атом электр стансалары көмір мен газ энергиясын алмастырып, бұл жа­ңартылатын энергия көздерін толық­тырушы әрі күшейтуші қызметін атқа­ратын еді деген пікірде.

Еліміздің ядролық энергияны қолдану­дың жоғарыда аталған барлық тәсілін зерделеп, енгізуге мүмкіндік жетерлік. Бұл үшін бізде ғылыми база, Ұлттық ядролық орталық және Ядролық физика институты, уран өндіруде тәжірибесі зор «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық компаниясы, Алматыдағы эксперименттік реактор бар. Ал Қазақстанның оңтүстігінде Балқаш көлі ауданында салынатын жаңа атом стансасының базасында бұл неғұрлым іске асырылатын және қол­же­тімді жоба болар еді. Елімізде АЭС салу үшін өз технологияларын ұсынған барлық өнім берушілер атом энергиясын медициналық мақсаттарға және басқа да қолданыстарға өз қосымшаларын толықтыра алады.

Әңгімелескен –

Гүлмира БАҒЫТҚЫЗЫ,

«Egemen Qazaqstan»