Тағы да Құрманғазының өмірбаян дерегі туралы

Өкінішке қарай, тарихи әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында күні бүгінге дейін ұлы күйшінің туған, қайтыс болған жылдары туралы еш шындыққа жанаспайтын жалған деректер жарияланып келеді.

Мысал келтірсек, 1979 жылы Алма­ты қаласындағы «Ғылым» баспасынан, сол сияқты 2000 және 2010 жылдарда «Атамұра» баспасынан басылып шыққан «Қазақстан тарихының» 3-том­дарында ұлы күйші-композитор Құр­манғазы Сағырбайұлының туған және қайтыс болған жылдары 1806-1879 деп көрсетілген. Жалпы, білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған авторы Ж.Қасымбаев 2004, 2012 жылдарда жарық көрген «Қазақстан тарихы» оқулығында Құрманғазы Сағырбайұлы 1818 жылы туып, 1889 жылы дүниеден өткен деп жазылған. Ал З.Е.Қабылдинов пен А.Т.Қайыпбаеваның авторлығымен «Атамұра» баспасынан 2008 және 2012 жылдары шыққан 8-сыныпқа арналған «Қазақстан тарихы» оқулығында ұлы күйші 1806 жылы туып, 1879 жылы қайтыс болған делінген. Осы авторлар 2016 жылы 2018 жылдары 8(7)-сыныпқа арнап шығарған «Қазақстан тарихы» оқулығында Қ.Сағырбайұлы 1823 жылы туып, 1889 жылы қайтыс болды деп көрсеткен. Ал Ж.Қасымбаев пен Т.Омарбековтің авторлығымен 2016 жылы «Мектеп» баспасынан шыққан «Қазақстан тарихы» оқулығында күйшінің туған, қайтыс болған жылдары 1823-1896 деп жазылған.

Осылайша, күні бүгінге дейін ұлы күйшінің туған жылы туралы 3 кейде 4 түрлі дата, ал қайтыс болған жылы туралы 3 түрлі дата көрсетіліп келеді.

Осы жерде мынадай парадоксті айта кеткеніміз артық болмас. Құрманғазы Сағырбайұлының туғанына 120 жыл толуы – 1938 жылы, 125 жылдығы – 1943 жылы, 150 жылдығы 1968 жылы аталып өтілді. Бұл – Қ.Сағырбайұлы 1818 жылы туды деген мағынаны білдіреді. 1981 жылы Құрманғазының туғанына 175 жыл толуы аталып өтілді, яғни бұл – ұлы күйші 1806 жылы туды деген сөз. 1993 жылы күйшінің туғанына 175 жыл толды деп тойланды, яғни бұл Қ.Са­ғырбаев 1818 жылы туды деген мағы­наны білдіреді. Ақыр соңында, 1998 жылы Құрманғазы Сағырбайұлының 175 жылдығы бұрынғы Теңіз (қазіргі Құрманғазы) ауданында үшінші рет аталып өтілді. Неге 3 рет аталып өтілді? Себебі ол жылдарда ұлы сазгердің, шын мәнінде, қай жылы туғанын дәлелдеген ешкім болмады. Осындай ала-құлалықтан кейін Қ.Сағырбайұлының туған, қайтқан жылдары ҰБТ-ға кіргізілмеді. Тіпті соңғы жылдарда шыққан «Қазақстан тарихы» оқулықтарының хроно­логиялық көрсет­кішіне Құрманғазы Сағыр­байұлының есімі енгізілмеген.

Енді осыған 2018 жылы ұлы күйшінің туғанына 200 жыл толуы ЮНЕСКО көлемінде негізсіз аталып өткенін қоссақ, онда Құрманғазы Сағырбайұлының туған, қайтқан жылдары адам түсін­бейтін шым-шытырыққа айналды деуге әбден болады. Мінекей, осындай шым-шытырықтан жол тауып, Құрманғазы Сағырбайұлының туған, қайтқан жылдарын дәл анықтап көрсеткен бірден-бір зерттеуші – ғалым, Атырау облысы Құр­манғазы ауданының тумасы Мақсот Жолжанов.

Кезінде академик Ахмет Жұбанов: «Әрине, күйші жөнінде әлі талай ауызша, жазбаша деректер табылады. Біздің айтқанымызға әлі талай өзгеріс енер», деп жазған екен. Академиктің осы болжамын Мақсот Жолжанов растады.

Мақсот Жолжанов – ХХ ғасыр­дың екінші жартысында Құрманғазы Сағыр­бай­ұлының туған және қайтқан жыл­дарын архивтік деректер не­гізінде дәл анықтаған ғалым, құрман­ғазытанушы. Ол – Құрманғазы Сағыр­бай­ұлының туған, қайтыс болған жылдарын екі жолмен – әуелі логикалық тұрғыда, кейін архивтік деректер арқылы зерттеп, дәлелдеді.

Біз алдымен Құрманғазы Сағырбай­ұлының туған және қайтқан жылдары туралы жоғарыда көрсетілген дерек­тердің қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін анықтап көрсетуді жөн көрдік.

Біз 1979 жылы және 2000 жылдары басылған академиялық 5 томдық еңбектің «Қазақстан тарихы» атты 3-томында ұлы күйшінің туған, қайтқан жылдары 1806-1879 деп көрсетілгенін жоғарыда айттық. Егер мектеп оқулықтарын жазуда авторлар көптомдық «Қазақстан тарихында» келтірілген деректерді бас­шылыққа алатынын ескерсек, онда оқулық авторы Ж.Қасымбаев Құрманғазы Сағырбайұлының туған, қайтыс болған жылдары туралы деректі 1979 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Қазақстан тарихының» 3-томынан алған дегеніміз дұрыс болады. Ал енді сол «Қазақстан тарихының» 3-томындағы деректердің өзі қайдан алынды дейтін болсақ, ол – Құрманғазы зиратындағы құлпытастағы жазуға байланысты екенін айтқанымыз жөн. Құлпытаста Құрманғазының 1879 жылы 73 жасында дүниеден озғандығы жазылған. Егер 1879-дан 73-ті алып тас­тайтын болсақ 1806 шығады. Мінекей, кейбір зерттеушілердің Құрманғазының 1806 жылы туып, 1879 жылы дүниеден өтті деу себебі осыдан.

Алайда біз жоғарыда атап өткен құрманғазытанушы-ғалым Мақсот Жол­жанов ұлы күйшінің 1806 жылы туғанына үлкен күмән келтіреді. Оның себебін былайша түсіндіреді:

«Құрекеңнің өмір жолын ашудың ең басты көзі – 1836-1837 жылдардағы Исатай, Махамбет басшылығымен болған Бөкей ордасы жұртшылығының көтерілісі еді... Егер ұлы сазгер 1806, 1816 немесе 1818 жылдардың бірінде туған болса, 30 не 18-20 жасар жігіттің халқының азат­тық үшін күресіне қатыспауы мүмкін бе?». М.Жолжанов Құрманғазының құлпы­тасындағы «1879» деген жазу қате деп есептеген, бірақ «73 жаста» дегенге үлкен мән берген. «Біз бұл мәселені ғалым­дардың қателері мен еңбектерінде келтірілген мәліметті басқаша жолмен талдау арқылы логикалық жолмен шештік», деп жазады М.Жолжанов. Ол былайша болжам жасайды: «Құлпытасты оюшы...оңнан солға қарай» «Құрманғазы Сағырбайұлы 73 яшында» деп ойып бітірген соң, тастың ең шетіне арабша жазу тәсілімен 7,9,8,1 сандарын оңнан солға қарай ретімен «1897» деп оюға тиіс еді. Алайда «97» саны арабша жазу тәсілімен «79» деп, яғни тастың ең шетіне түсетін жетіліктің орнына абайламай «9»-ды ойып қойған. Былайша айтқанда, «9»-ды ұмытып кеткен. Оған дәлел 1,8,7, сандарының мөлшері де, ара қашықтықтары да келісімді-ақ орналастырылғанында, ал өзінің тиісті орнынан айырылған «9» саны басқаларынан 2 есе жіңішке де, қасындағы «7»-ге жақындастырыла, әрең сыйғызылып ойылған. Бұл оның өз орнынан қалып қойғанын даусыз дәлелдейді». Осылайша, Жолжановтың пікірінше, Құр­манғазы Сағырбайұлы 1897 жылы қайтыс болған, ал құлпытасқа «1897» деген цифрлардың орнына оюшының қателігінен «1879» деп жазылып кеткен.

Қ.Сағырбайұлы 1818 жылы туды деген академик А.Жұбанов ұсынған пікір туралы айтатын болсақ, мәселенің мәнісі былай болып шығады. А.Жұбанов архивтен 1868 жылы 27 қазан күні шыққан «Уральская войсковая ведомость» атты газеттен журналист Никита Савичевтің «Карманов форпостынан Глинискийге дейін» деген мақаласын оқиды. Мақалада Н.Савичевтің 1868 жылдың қыркүйек айында казак И.Ф.Бородиннің үйінде Құрманғазымен кездескені сөз болады. Құрманғазының бірнеше күйлерін тыңдаған Н.Савичев, күйшінің орындау­шылық талантына тәнті болады. Ол осы мақаласында «Сағырбаев – сирек кездесетін музыкалы жан, егер ол еуро­палық білім алса, музыка дүниесінде ең үлкен жұлдыз болар еді», деп жазған.

Н.Савичев Құрманғазыны «орта бойлы, орта жастағы адам» деп суреттейді. Ал А.Жұбанов осыған орай «Орта жасты ең үлкен 50 деп алғанның өзінде (1868-50=1818) Құрманғазы 1818 жылы туған болып шығады», деп болжайды. Осы болжам бойынша 2018 жылы Құрманғазының 200 жылдығы ЮНЕСКО көлемінде тойланды. Қазіргі оқулықтарының көпшілігінде де Құрманғазы 1818 жылы туды деген қате деректер көп кездеседі.

Келесі әңгіме ұлы күйшінің 1823 жылы туып, 1896 жылы қайтыс болғаны туралы. Бұл мәселе төңірегінде белгілі тарихшы, профессор И.Кенжалиев біраз зерттеу жұмыстарын жүргізген. Ас­трахан облыстық мемлекеттік архиві мате­риалдарымен таныса келе, ол: «архив­те Құрманғазының 1882 жылы абақ­тыда жатқаны туралы мәліметтер бар. Өкініш­ке қарай, осы архивтерде кездескен мәлі­мет­тер тым қысқа, әрі үзік-үзік», деп жаз­ған. Исатай Кенжалиев ұлы сазгер 1818 жылы туған деген сөз «үстірт пікір» дейді. Со­нымен бірге Құрманғазы 1879 жылы қай­тыс болмаған деген пікір біл­діре­ді.

Осы мәселе төңірегінде шұғылданған ғалымдардың ішінен М.Жолжановтың еңбегін ерекше атаған жөн. Кезінде логи­калық тұрғыда Құрманғазының туған, қайтқан жылдарын нақты анықтаса да, М.Жолжанов өз дәлелін архивтік деректер арқылы негіздеуді қажет деп есептеді. Осы мақсатпен ол Астрахан қаласындағы шаң басқан құжаттарды жалықпай аударып, төңкерді. «Іздеген жетер – мұратқа», дегендей, ғалым ақыр соңында өз мақсатына жетті. Өзінің Астрахан қаласындағы мұрағаттан Құрманғазының туған жылына байланысты деректерді қалай тапқаны туралы М.Жолжанов былай деп жазады:

«... та­лай ғалымдар ештеңе таба алмаса да, Астрахан мемлекеттік архивіне барып, бақ сынауға бел байладық. 1984 жылы Исатай Кенжалиев ақтара тексерген 203 қордың бірінші байламынан 37-істі таңдап алып, екінші күні 629-іске тап болып, қуанғаннан не істерімді білмедім. Бұл істің 21,31 беттерінен сазгердің жыл­қы ұрлады деген жаламен Краснояр түрмесінде (Астрахан облысы) үш ай отыр­­ғанын анықтадым. Түрменің смо­трителі Сусленков Астрахан губерния­сы про­курорының орынбасарына 1882 жылдың 9 наурызында 83-санды рапорт жазып, онда ақпан айында түрмеде отыр­ған 43, наурызда 38 адамның тізімін берген. Біріншісінде Құрекен 42, ал екін­шісінде 38-кісі болып тіркелген. Оның аты­ның тұ­сында ұлты, сотталу себебі, үкімі, жа­за мерзімі, жасы (59) анық жазылған.

Егер Құрманғазы Сағырбайұлы 1882 жылы 59 жаста болса, (1882 – 59 = 1823) онда ол 1823 жылы туған болып шы­ғады. Қазақтың жыл санауы бойынша Құрманғазының туған жылы 1823-1824 (наурыздан наурызға дейін) қой жылы, ал қайтыс болған 1896-1897 жылдар «мешін» болып келеді. Осылайша, ұлы сазгер қой жылы туып, мешін жылы алты мүшелінде дүниеден өткен.

Астрахан архивінен Құрманғазының қай жылы туғанын дәлелдейтін деректі табуы М.Жолжановтың ғылыми үлкен табысы еді. Осы үлкен жаңалықты ашқан Ғылым Академиясының академигі де емес, ғылым докторы не профессор да емес, Теңіз ауданындағы бір мектептің бұ­рынғы мұғалімі Мақсот Жолжанов болатын. Сондықтан да біз мұны Жолжанов феномені дейміз. Бұл – М.Жолжанов бойындағы зерттеушілік қабілеттің биік көрінісі, нақты жемісі еді.

Өлкетанушы ғалым М.Жолжанов ұлы сазгер Қ.Сағырбайұлының туған, қайтқан жылдарын 1993 жылдың өзінде, яғни республикамызда оның 175 жылдығы аталып өтіп жатқан кезде анықтаған бола­тын. Алайда Құрманғазының туған, қайтыс болған жылдары туралы А.Жұ­банов, И.Кенжалиев, Қ.Жұмалиев, Ұ.Рах­метуллин сияқты зерттеушілердің пікірлері әртүрлі болғандықтан, осы әртүр­лі пікірді бір арнаға түсіріп, жыл­дарды дәл анықтау мақсатында Аты­рау облысының басшылығы Ұлт­тық Ғылым академиясына сұрау салды. Осыған орай ҰҒА-ның М.О.Әуе­зов атындағы Әдебиет және өнер институтында сазгердің өмірі мен қызметін дәл анықтау жөнінде арнау­лы сараптау комиссиясы құрылды. Сол комиссияның шешімі мынадай болды:

Қорытынды

ҰҒА М.О. Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институты халық композиторы Құрманғазы Сағырбайұлының туған, қайтқан жылына қатысты сарапшылық комис­сияның қорытындысын хабарлайды: Архив деректері мен зерттеушілер М.Жолжанов, Қ.Жұмалиев, И.Кенжалиев, Ұ.Рахметуллиннің пікірлерін мұқият сараптай отырып, халық композиторы Құрманғазы Сағырбайұлы 1823 жылы туып, 1896 жылы дүние салған деген қорытындыға келді. Кезінде бұл шешім «Атырау» газетінің 1996 жылғы 12 қыркүйек күнгі санында жарияланды.

Осы қорытындыға сәйкес, 1996 жылы Астрахан облысы Володар ауданы аумағындағы Құрманғазы Сағырбайұлы жерленген орынға Маңғыстаудың ұлутасынан биік кесене тұрғызылды. Кесене маңдайына архивтен М.Жолжанов анықтаған композитордың туған және қайтыс болған жылдары (1823-1896) жазылған. Кесененің ашылуына Қазақстан Президенті мен РФ премьер-министрі қатысқан.

Осы тұжырымға сай – 2013 жылы Атырау қаласында ұлы күйшінің 190 жыл толуы­на арналған 1000 домбырашы қатысқан күй-концерт өткенін де қалың жұрт­шылық ұмыта қойған жоқ.

Осылайша, ұлы сазгердің туған, қайтыс болған жылдарын анықтау жолында талай тер төгіп, еңбек сіңірген Мақсот Жолжанов үлкен ғылыми табысқа ие болды. Оның ашқан жаңалығын Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының өзі мойындады.

Осындай ерекше ғылыми жаңалығы үшін Мақсот Жолжановты Қазақстандағы биік те беделді тарихшы ғалымдардың қатарына қосуға әбден болады. Сондықтан да біз даңқ­ты өлкетанушы жерлесіміз, «дала академигі» Мақсот Жолжановпен мақтануымыз керек.

Қорыта келе айтарымыз – Еуропаның Гайдн, Штраус, Бетховен, Чайковский сияқты атақты композиторларымен тең түсетін қазақ халқының ұлы сазгері Құр­манғазы Сағырбайұлы дүниеге 1806 жылы да, 1818 жылы да емес, 1823 жылы келген. Бұл тұжырым архивтік деректер негізінде дәлелденген. Сондықтан да биылғы 2023 жылы күй атасы атанған ұлы композитор, өнерінен өнеге дарыған Құрманғазы Сағырбайұлының туғанына 200 жыл толуы елімізде кеңінен аталып өтуге тиіс.

Аманкелді ШАМҒОНОВ,

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің профессоры